دیپلماسی علمی در پی تمدن نوین اسلامی

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: جایزه مصطفی (ص) از آغاز تولد خود در سال ۱۳۹۱ تا ۱۱ مهرماه ۱۴۰۲ که پنجمین دوره خود را برگزار کرد، توانسته در جهان به ویژه در کشور‌های اسلامی اسم و رسمی برای خود دست و پا کند. این جایزه با چشم‌انداز گسترش صلح، امنیت و رفاه بشریت، مأموریت خود را توسعه علم و فناوری در جهان اسلام قرار داده است و برای تحقق آن، شناسایی و تجلیل از دانشمندان برجسته، زمینه‌سازی برای توسعه تعاملات پژوهشگران و افزایش همکاری و هم‌افزایی کشور‌های اسلامی در حوزه‌های علم و فناوری را با تأکید بر فناوری‌های پیشرفته در دستور کار دارد. اما این جایزه در پنجمین دوره که اختتامیه آن ۱۱ مهرماه گذشته در اصفهان برگزار شد، به عنوان یکی از نماد‌های شایستگی و برتری علمی در سطح جهان ۵ دانشمند برتر جهان اسلام را معرفی و از آنان تجلیل کرد.

این را هم خوب است بدانیم که جایزه مصطفی به اثری نوآورانه در مرز‌های دانش تعلق می‌گیرد که توسط افرادی شاخص در حوزه‌های علم و فناوری ارائه شده و زمینه‌ساز بهبود زندگی بشریت باشد. برگزیدگان جایزه علاوه بر لوح و مدال جهانی مصطفی، با دریافت مبلغ ۵۰۰ هزار دلار که از محل خیرین و موقوفات علم و فناوری تأمین شده، تقدیر می‌شوند. ما پس از برگزاری دوره پنجم به سراغ دکتر علی اکبر صالحی معاون پژوهشی و قائم مقام رئیس فرهنگستان علوم ایران و رئیس کارگروه علمی جایزه مصطفی (ص) رفتیم و در گفت وگویی مشروح، درباره این جایزه، اهداف و آینده اش از وی جویا شدیم. از جمله پرسش‌های ما از دکتر صالحی، نگاه مجامع و شخصیت‌های علمی و رسانه‌های جهان به جایزه مصطفی و نقش آن دردیپلماسی علمی بود.

جناب آقای دکتر، برای نخستین پرسش بفرمایید، جایزه مصطفی (ص) با چه خاستگاهی متولد و آیا در مسیر شکل گیری تجربه سایر جوایز علمی جهانی بررسی شد؟

جایزه مصطفی (ص) با هدف شناسایی تلاش‌های دانشمندان جهان اسلام در توسعه علم و فناوری در جهان پس از شناسایی بیش از ۱۴۰۰ جایزه علمی و فناوری، مطالعه مروری بر ۳۰۰ جایزه جهانی و بررسی استاندارد‌های این جوایز و نیز تدقیق بر جزئیات و ابعاد ۶ جایزه پیشرو، پیرو و جوان از اوایل دهه ۹۰، با نام مبارک پیامبر اکرم (ص) آغاز به کار کرده و از سال ۱۳۹۴ به صورت منظم هر دو سال یک بار برگزار شده است.

رسالت این جایزه ارزیابی طرح‌های علمی و فناورانه و اعطای جایزه به دانشمندان و متخصصان برتر در سطح جهان اسلام است. علاوه بر این، جایزه مصطفی (ص) به دنبال ایجاد فضایی است که در آن صاحبان و متقاضیان فناوری در کشور‌های اسلامی حضور یابند و ضمن ارائه دستاورد‌ها و نیاز‌های خود، زمینه مساعد برای تعامل و همکاری بیشتر آن‌ها فراهم شود.

پس می‌توان گفت؛ جایزه مصطفی (ص) به نوعی در جهت تعامل هرچه بیشتر میان دانشمندان اسلامی است.

بله؛ هدف کلی جایزه مصطفی (ص) فراهم کردن بستر همکاری و هم‌افزایی بین علمای جهان اسلام به منظور زمینه سازی برای تحقق رشد و شکوفایی علم و فناوری و ایجاد تمدن نوین اسلامی است. بنیاد علم و فناوری مصطفی (ص)، به‌عنوان یک سازمان مردم‌نهاد فعال در زیست‌بوم علم، فناوری و نوآوری جهان اسلام، نقش‌آفرینی مؤثر در تحقق این آرمان بزرگ را سرلوحه فعالیت‌های خویش قرار داده و فلسفه وجودی خود را
«هم‌افزایی و ارتقای ظرفیت کنشگران علم، فناوری و نوآوری» بنا نهاده است.

آقای دکتر، از عرصه‌های مورد توجه جایزه مصطفی هم بگویید.

فعالیت‌ها و خدمات بنیاد علم و فناوری مصطفی (ص)، در راستای تحقق این فلسفه وجودی در چهار عرصه؛ گفتمان‌سازی، به هم رسانی، اعتباربخشی و ظرفیت‌سازی تعریف می‌شود. جایزه مصطفی (ص) در سه حوزه تخصصی فناوری ارتباطات و اطلاعات، علوم زیستی و پزشکی، نانو و یک حوزه عمومی علوم اعطا می‌شود.

اوایل مهر امسال، جایزه مصطفی (ص) پنجمین دوره خود را تجربه کرد و همان طور که دیدیم در آیینی باشکوه، ۵ دانشمند جهان اسلام را معرفی و تجلیل کرد. حال پرسش این است که جایزه مصطفی پس از ۵ دوره، در جهان اسلام به ویژه نزد اندیشمندان و شخصیت‌های علمی چه جایگاهی دارد؟ آیا به این رویداد علمی، به عنوان یک جایزه شناخته شده و معتبر نگاه می‌شود؟

جواب این سوال را می‌توان از چند بعد بررسی کرد. بعد اول، نحوه ارزیابی آثار دانشمندان است. روال ارزیابی آثار دانشمندان جهان اسلام از طرق زیر انجام می‌شود:

۱) ابتدا دریافت اثر به دو روش انجام می‌شود: شناسایی اثر یا معرفی اثر توسط شخصیتی حقیقی یا حقوقی؛

۲) بررسی اولیه توسط گروه‌های متخصص در دبیرخانه جایزه مصطفی (ص)؛

۳) ارزیابی توسط گروه‌های علمی مربوطه؛

۴) ارسال اثر به داوری جمعی در سطح بین الملل؛

۵) جمع‌بندی آرا و توصیه‌هایی روی یک اثر از داوری جمعی و تکمیل پرونده‌های اثر نامزد‌ها در قالب فهرستی کوتاه برای ارسال به داوری نهایی؛

۶) داوری نهایی مشتمل بر ۷ داور متخصص در حوزه اثر؛

۷) جمع بندی قطعی در شورای سیاست گذاری و اعلام عمومی.

به این صورت است که ابتدا آثار برجسته معرفی شده به دبیرخانه جایزه در گروه‌های علمی تخصصی تأیید شده توسط کارگروه علمی، ارزیابی و داوری اولیه می‌شود و آثار دارای صلاحیت برای انتخاب گزینه‌های برتر در گروه‌های داوری نهایی با حضور دانشمندان برجسته بین‌المللی بررسی می‌شوند. مشارکت دانشمندان برجسته در ارزیابی آثار، نشان از جایگاه جایزه مصطفی (ص) در مجامع علمی دارد.

بعد دوم را باید از نظر مجامع علمی فعال در حوزه جوایز علمی دنیا مورد بررسی قرار داد. یکی از این مجامع مهم کنگره بین المللی جوایز برجسته (ICDA) است. این سازمان با انتشار پیامی اذعان به امتیاز بالای جایزه مصطفی (ص) در خصوص شاخصه‌های مورد ارزیابی اش دارد. پروفسور لری‌ای تایس، رئیس کنگره بین المللی جوایز برجسته در انتشار محتوایی به بررسی برگزاری جایزه مصطفی (ص) پرداخته است. وی معتقد است، جایزه مصطفی (ص) به شناخت دستاورد‌های علمی و فناوری در جهان اسلام، با استفاده از منابع مالی مردمی و وقفی می‌پردازد. او همچنین به نحوه خوب برگزاری رویداد و جایزه ۵۰۰ هزاردلاری که دوسالانه به آثار برجسته داده می‌شود، اشاره می‌کند.

بعد سوم به نظر دانشمندان جهان اسلام درباره جایزه مصطفی (ص) باز می‌گردد که در ادامه به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنم:

پروفسور عبدالسلام المجالی، رئیس آکادمی علوم جهان اسلام (IAS): جایزه دادن به کاری تعالی‌بخش، به خصوص در علم، هدفی والا و ارزشمند است. امیدوارم جایزه مصطفی (ص) محفلی برای الهام‌بخشی دانشمندان سراسر دنیا شود. عامل انگیزه‌بخشی که در آن دانشمندان، در مسیرشان برای اثر بخشی در پیشرفت جامعه، می‌توانند تنها بر مبنای شایستگی‌های‌شان رقابت کنند.

پروفسور جکی یینگ؛ برگزیده جایزه مصطفی (ص) ۲۰۱۵:اراده و تلاش‌های جایزه مصطفی (ص) را می‌ستایم. چه ایده‌ای بهتر از این که جهان اسلام را کنار هم جمع کنیم و در راستای شناخت علم و فناوری که کلید منفعت نه تنها برای جامعه ما بلکه برای کل دنیاست، گام برداریم.

پروفسور عمریاغی؛ برگزیده جایزه مصطفی (ص) ۲۰۱۵:صمیمانه از حامیان و واقفان جایزه مصطفی (ص) برای حمایت الهام‌بخش شان از علم و به رسمیت شناختن دانشمندان مسلمان و در واقع برای باور محکم ایشان به ماهیت تغییرپذیر علم تشکر می‌کنم.

دکتر احمد محمد علی، رئیس سابق بانک توسعه اسلامی (IDB):من بابت این دستاورد بسیار بسیار الهام بخش، حیرت‌انگیز و بزرگ، به رهبری جمهوری اسلامی ایران و همه مردم ایران واقعاً تبریک می‌گویم و دعا می‌کنم خداوند سبحان به همه کسانی که در مطرح کردن این ایده همکاری و مشارکت کردند و همچنین کسانی که این جایزه خیلی مهم را اجرایی و از آن حمایت کردند، پاداش دهد.

پروفسور علی هادی؛ رئیس گروه ریاضی و علوم آمار دانشگاه آمریکایی قاهره: پذیرش ایرانیان و برخورد لطیف با مردم مصر برای من بسیار دوست داشتنی و ارزشمند است. با حضور در ایران و شرکت در کنفرانس‌هایی که در دانشگاه‌هایی همچون تربیت مدرس و الزهرا (س) برگزار شد، با متخصصان و استادان مختلفی ملاقات داشتم که فکر می‌کنم در آینده بتوان از تجربیات آن‌ها برای پیشبرد اهداف علمی بهره برد.

پروفسور امید فرخ زاد برگزیده جایزه مصطفی (ص) ۲۰۲۳:جایزه بین‌المللی مصطفی (ص)، دانشمندان از کشور‌های متعدد با تخصص‌های مختلف را برای حل مسائل علمی جهان گرد هم آورده است.

این نظرات دانشمندان جهان اسلام درباره جایزه مصطفی (ص)، خود بیانگر اهمیت این جایزه در میان دانشمندان جهان اسلام است.

بعد چهارم به پوشش رسانه‌ای جایزه مصطفی (ص) باز می‌گردد. بدیهی است هر چه موضوعی مهم‌تر باشد، رسانه‌های بیشتری به پوشش آن خواهند پرداخت. به این دلیل تعدادی از این پوشش‌های رسانه‌ای را مرور خواهیم کرد.

مجله علمی نیچردر سال ۱۳۹۱ در انتشار مطلبی درباره جایزه مصطفی (ص) می‌نویسد: «تعریف جایزه‌ای همچون مصطفی (ص) نشان‌دهنده اهمیت رو به رشد علوم بومی و گسترش همکاری و تبادل علمی با دیگر ملت‌هاست.»

مجله علمی ساینس در شماره ۳۵۱ بهمن‌ماه ۱۳۹۴ می‌نویسد: «ایران نوبل اسلامی را ایجاد می‌کند. ایران جایزه علمی جدید سودمندی اعطا می‌کند که امیدوار است به پیشبرد اهدافش در شناخته شدن به عنوان یک مولد تحقیقاتی کمک کند.»

روزنامه گاردین در آبان‌ماه ۱۳۹۶ می‌نویسد: «موضوعی که احتمالا ایالات متحده متوجه آن نیست (یا ترجیح داده آن را نادیده بگیرد) تاثیرگذاری روزافزون و مثبت ایران در زمینه‌های علمی و سایر زمینه‌ها در منطقه است. یکی از نمود‌های مشهود این موضوع برگزاری جایزه مصطفی (ص) برای تمجید از فعالیت‌های علمی با هدف رقابت با جایزه دیرینه پادشاهی ملک فیصل عربستان سعودی است.

خبرگزاری BBC در آذرماه ۱۳۹۶ می‌نویسد: «جامعه خادم المصطفی (ص) خود را «الگوی نوین تأمین مالی جمعی – اسلامی» معرفی می‌کند و می‌گوید که جایزه نیم‌میلیون دلاری مصطفی (ص) از منابع وقف برای مصارف علمی و پژوهشی تأمین می‌شود.»

خبرگزاری دویچه وله در آذرماه ۱۳۹۶ می‌نویسد: «جایزه مصطفی (ص) هم به لحاظ مبلغ بالای آن (دو میلیون دلار برای ۴ نفر) و هم به دلیل معیار‌هایی که برای اعطای آن در نظر گرفته شده، این سوال را پیش می‌آورد که آیا این ابتکاری از سوی جمهوری اسلامی در برابر جایزه نوبل است؟»

روزنامه نیویورک تایمز در آبان‌ماه ۱۳۹۸ می‌نویسد: «این جایزه امسال در چارچوب تحریم‌های آمریکا علیه تهران و توافق هسته‌ای ایران با قدرت‌های جهانی اهدا می‌شود».

خبرگزاری آسوشیتدپرس در سال ۱۴۰۰ می‌نویسد: «ایران به دو فیزیک دان مقیم آمریکا جایزه علمی می‌دهد.»

الجزیره نیز در سال ۱۴۰۰ می‌نویسد: «جایزه مصطفی (ص) یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین جوایز علمی در جهان اسلام و جهان عرب است.»

این پوشش رسانه‌ای گسترده از سوی رسانه‌های جریان اصلی نشان از شناخت روز افزون جهان به جایزه مصطفی (ص) دارد.

آقای دکتر برای پرسش پایانی علاقه مندیم درباره جایزه مصطفی (ص)، از این بدانیم که این رویداد چه آثاری در حوزه دیپلماسی علمی ایجاد کرده و دستاورد‌های آن چیست؟

دیپلماسی علم و فناوری از جمله ابزار‌های مهمی است که کشور‌ها برای دستیابی به اهداف خود از آن بهره می‌گیرند. با توجه به این که دیپلماسی علم و فناوری از شاخه‌های دیپلماسی است ابتدا به مفهوم دیپلماسی باید توجه شود. دیپلماسی عبارت است از مجموعه تدابیر و اعمالی که عمدتا با استفاده از روش‌های مسالمت آمیز برای دستیابی به حداکثر توافق و تفاهم در میان انبوه اختلاف‌های صحنه روابط بین الملل، برای حفظ منافع ملی و اجرای سیاست خارجی، به کار گرفته می‌شود.

در این خصوص دیپلماسی با محوریت علم و فناوری موجب می‌شود تا کشور‌ها بتوانند در برنامه‌های علمی بین المللی و منطقه‌ای تأثیرگذاری داشته و از طریق ارائه کمک‌های علمی و فناوری به دیگر کشور‌ها تأثیر و نفوذ خود را افزایش بخشند.

در این میان جایزه مصطفی (ص) با توجه به رسالتی که دارد آثار چندی را در حوزه دیپلماسی علم ایجاد کرده است. از این رو می‌توان به همکاری دانشمندان جهان اسلام بایکدیگر، مرور آخرین تحولات علمی و ارتباط دانشجویان با سرآمدان علم و دانش وحمایت از دانشمندان جهان اسلام برای گسترش علم و فناوری اشاره کرد.

بنیاد علم و فناوری مصطفی (ص) در کنار اعطای جایزه کار‌های دیگری نیز انجام می‌دهد که از جمله آن‌ها می‌توان به برگزاری رقابت علمی کنز اشاره کرد که دانشجویان ایده خود را در حوزه‌های مختلف در قالب یک فیلم ۳ تا ۵ دقیقه‌ای بیان می‌کنند. این رقابت خود عاملی برای هم افزایی علمی در میان دانشجویان جهان اسلام است.

مسابقه دانش آموزی نور نیز یکی از برنامه‌های بنیاد علم و فناوری مصطفی (ص) است. هدف این مسابقه ساخت فیلم‌های علمی و آموزشی ۶۰ ثانیه‌ای است که به صورت سالانه با گرامی داشت یکی از برجستگان علم و فناوری جهان اسلام در سطح بین المللی برگزار می‌شود.

برنامه نشست تبادل علم و فناوری (STEP) نیز یکی دیگر از برنامه‌های بنیاد علم و فناوری مصطفی (ص) است. این برنامه قصد دارد ضمن تبیین گفتمان علم و فناوری و توسعه شبکه ارتباطات دانشمندان جهان اسلام در قالب برگزاری رویداد‌های بین‌المللی، به زمینه‌سازی برای ایجاد هم‌افزایی و توسعه همکاری‌های علمی بپردازد و زمینه توسعه فعالیت‌های علمی و فناورانه را در کشور‌های عضو سازمان همکاری اسلامی مهیا کند. همچنین با ارائه حمایت‌های مالی در حوزه پژوهش‌های کاربردی و اتصال پژوهشگران و استادان جهان اسلام به شبکه‌ای از دانشمندان برجسته، سعی بر تقویت تعاملات علمی در سطح بین‌الملل دارد.