مبدا تاریخ هجری و چند نکته

به گزارش مجله خبری نگار،علی متقیان عضو هیات علمی دانشگاه علم و فرهنگ در یادداشتی درباره مبدا تاریخ هجری نوشت: بشر از ابتدای آفرینش، به شب و روز، سال و ماه و گردش خورشید و زمین و ماه توجه داشته و پذیرفته است که بر اثر گردش خورشید و ماه و زمین، شب و روز پدید می‌آید و شمارش روز‌ها هم مورد توجه بوده است. این که کدامیک از خورشید و ماه و زمین گرد یکدیگر می‌گردند، دیر زمانی مورد بحث بوده که از بحث ما خارج است. آنچه مورد بحث ما است، تقویم یا گاه‌شماری است و آنچه بیشتر مورد توجه است، گاه شماری اسلامی است که به هجری با مبدا هجرت رسول الله (ص) از مکه به مدینه، معروف است. برای رسیدن به تقویم، با مبدا هجرت رسول‌الله (ص) لازم است برای مشخص شدن بحث، کمی به عقب برگردیم که با سابقه گاه‌شماری در عربستان که مهبط وحی است.
آنچه مسلم است در عربستان از زمان حضرت ابراهیم خلیل‌الرحمن که کعبه را براساس آنچه حضرت آدم‌ابوالبشر بنا نهاده بود، احداث کرد، ماه ذیحجه، به عنوان ماه حج، تعیین شد. تعیین این ماه برای حج دو پیام داشت، یکی اینکه جامعه آن روز، با اسامی ماه‌ها آشنایی داشتند و فاصله زمانی یک ماه را می‌شناختند، دوم اینکه یکماه را براساس حرکت ماه و تغییر شکل هرشبه ماه و یک بارگردش ماه دور زمین، محاسبه می‌کردند.

تا اینجا مشخص شد که:
آن‌ها گردش ماه در آسمان را از هلال ماه شب اول، تا افول ماه در شب‌های آخر را به عنوان یک ماه قبول داشتند و برای هر ماهی هم یک نامی گذاشته بودند. اینکه وجه تسمیه هرماه چه بوده است، بدان نمی‌پردازیم. مردم عربستان هردوازده ماه را به عنوان یکسال محاسبه می‌کردند و حرکت ماه و تغییرات آن در آسمان را روزشمار، بحساب می‌آوردند. از آنجا که گردش هرشب ماه در آسمان به یک شکل جلوه می‌کند همه مردم با مشاهده جایگاه ماه در آسمان واز روی شکل ماه، می‌دانستند که امشب چندم ماه است.

نکته دیگر، یکسال قمری بود که از ۱۲ ماه تشکیل می‌شد، هر ماه قمری براساس گردش ماه دور زمین، براساس مشاهده هلال ماه جدید، ۲۹ روز یا ۳۰ روز، ۳۵۴ یا ۳۵۵ روز است. مشکل سال قمری برخلاف سال شمسی این بوده و هست، که با فصل همراه نیست و نمی‌توان مطابق طبیعت این تقویم را تنظیم کرد. برای رفع این نقیصه، تقویم کشاورزی را مطابق سال شمسی تنظیم می‌کردند چرا که سال شمسی ۳۶۵ یا ۳۶۶ روز بود و ۱۰ روز بیشتر از سال قمری است.
در عربستان قبل از اسلام، بدلیل روز‌های کم سال، برای اینکه سال آنان با فصل مطابقت داشته باشند، تصمیم گرفتند هرسه سال یک یکبار، یک ماه را به سال سوم بیافزایند این یک ماه اضافه را "نسی" به معنای فراموشی، نامگذاری کردند، درست مانند تقویم امروزی که سه سال یکبار، اسفند را ۳۰ روز محاسبه کرده و به آن سال "کبیسه" می‌گویند، آن‌ها هر سه سال، سال سوم را سیزده ماه می‌گرفتند، با این فراموشی یک ماه در سه سال، با "نسی" سال قمری را با فصل وسال کشاورزی مطابقت می‌داد.

در دوره قبل از اسلام، در تقویم سالانه یک اتفاق دیگری هم رخ داد و آن، تعیین ماه‌های حرام بود. در این تعریف ۴ ماه از سال را حرام اعلام می‌کردند. در این ۴ ماه حرام، کشتن و غارت و دزدی و حمله ناجوانمردانه و جنگ بین قبایل و... ممنوع بود.
این ۴ ماه عبارت بودند از ماه‌های "رجب، ذیقعده، ذیحجه، محرم". برای حرمت هر یک از این ماه‌ها که حرام اعلام کرده بودند، دلیل داشتند. حنفای پیرو حضرت ابراهیم، ماه رجب را ماه عبادت و بندگی می‌دانستند و در این ماه به اعتکاف و عبادت می‌پرداختند. برای اینکه بتوانند بدون دغدغه و نگرانی، عبادت کنند، ماه رجب را ماه حرام اعلام کرده بودند که موحدان پیرو دین حنیف ابراهیم، در آرامش و آسایش عبادت کنند. ۳ ماه دیگر حرام هم به اعمال حج ابراهیمی اختصاص داشت. دست‌اندرکاران حج به خاطر عبور کاروان‌ها با هدف مکه، برای انجام مناسک حج، ماه ذیقعده، ذیحجه و محرم را حرام اعلام کردند چرا که حاجیان از ابتدای ذیقعده با کاروان‌های حج به سمت مکه حرکت می‌کردند و ذیحجه را در مکه برای انجام مناسک حج می‌ماندند و محرم را برای بازگشت انتخاب می‌کردند و با تعیین ماه‌های حرام کاروان‌هایی که در مسیر حج رفت و آمد داشتند، حداقل در سرزمین عربستان از دستبرد راهزنان و غارتگران در امان بودند.

تا اینجای بحث مشخص شد: قبل از اسلام ۱۲ ماه را قبول داشتند و برای هرماه، یک نام گذاشته بودند. روز‌های ماه را براساس گردش ماه و تغییرات ماه وپیدایش وافول ماه می‌شناختند و برای هر شب ماه هم نامی گذاشته بودند، مثل؛ هلال برای شب اول یا بدر کامل برای شب پانزدهم و....

قبل از اسلام، ۴ ماه را حرام می‌دانستند و هر سه سال، یک سال را سیزده ماه می‌گرفتند. این جماعت سال‌شماری به معنای شمارش مسلسل امروزی نداشتند، این نقیصه در تقویم عربستان قبل از اسلام بود، درحالی که در آن زمان، سال شماری مسلسل هم در ایران رایج بود و هم در رم، اما عرب براساس "یوم‌العرب" سال شمار خود را تغییر می‌داد، بدین صورت که اگر اتفاق بزرگی به وقوع می‌پیوست، آن اتفاق، مبنای تاریخ آنان می‌شد. برای مثال؛ واقعه‌ای که برای ما هم آشناست، واقعه حمله لشکر ابرهه با فیل به مکه بود. سالی که این واقعه اتفاق افتاد را سال فیل (عام الفیل) نامگذاری کردند.

پیامبر اعظم صلوات الله علیه دراین سال بدنیا آمده است، برای همین می‌گویند؛ تولد پیامبر (ص) در سال فیل یا عام‌الفیل بوده است و یا تولد امام علی (ع) سال ۳۰ فیل بوده است. این سال‌شماری با مبدا فیل ۴۰ سال بیشتر طول نکشید، پیامبر خاتم حضرت محمد صلی‌الله علیه و آله و سلم در سال ۴۰ فیل، مبعوث شده است.

بعد از سال ۴۰ فیل، کسی به سال فیل، توجه ندارد چرا که بعثت پیامبر بالاتر و اولاتر از واقعه فیل بوده است. مسلمانان سال اول را سال اول بعثت و سال دوم بعثت را سال شماری می‌کردند تا اینکه هجرت پیامبر (ص) تحقق پیدا کرد، سال‌شماری با مبدا هجرت آغاز شد و سال‌شماری با ایام بعثت تمام شد و سال اول هجرت مطرح شد. سال دوم که اجازه جنگ داده شد، سنه القتال نام نهادند و سال سوم، چون غزوه احد اتفاق افتاد، گفتند «سنه الاحد» و همین‌طور سال دهم حجه الوداع والی آخر.... اینکه تقویم سال‌شماری ما مسلمانان هجری است در زمان دیگری اتفاق افتاده است که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد.

برخورد اسلام باتقویم قبل از اسلام

از ویژگی‌های اسلام، این است که در برخورد با فرهنگ‌های متعدد با رعایت خط قرمزها، با فرهنگ‌ها مطابقت
داده و محدودیتی جز خط قرمز‌ها برای خود قائل نیست و این نقطه مهم و مثبت دین اسلام است. اسلام با نزول آیه ۳۶ سوره توبه" إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ الله اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِی کتابِ الله ِ " ۱۲ ماه قمری را پذیرفت و در ادامه این آیه "یوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَالارضَ مِنْها أَرْبَعَة حُرُم ذلِک الدِّینُ الْقَیمُ فَال تَظْلِمُوا فِیهِنَّ أَنْفُسَکمْ" (التوبة: ۳۶) بر ۴ ماه حرام که در فرهنگ عربستان قبل از اسلام بود، صحه گذاشت.

در آیه دیگر، در خصوص هلال ماه و گردش ماه، در پاسخ به سوال مسلمانان در ِآیه ۱۷۹ سوره بقره می‌فرماید: "یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلََّةِ قُلْ هِیَ مَوَاقِیتُ لِلنََّاسِ وَالْحَجَِّ " درباره هلال ماه از شما سوال می‌کنند بگو برای وقت‌شناسی مردم و تعیین ایام حج است. در آیه ۳۷ سوره توبه هرسه سال یک سال که به آن نسی می‌گفتند، را نپذیرفت و فرمود "إِنََّمَا النََّسِیءُ زِیَادَة فِی الْکُفْرِ" نسی را کافران اضافه کرده بودند.
با توجه به نکات اشاره شده، اسلام تقویم ماه‌های قمری، ۱۲ ماه قمری و ۴ ماه حرام را پذیرفته است و تا امروز این تقویم اعتبار دارد.

تقویم مسلمانان با مبدا هجری قمری

در منابع تاریخی آمده است که در سال ۱۷ هجرت، روزی نامه‌ای بدست خلیفه دوم رسید. در آن نامه مبلغی مطالبه شده بود که در ماه شعبان پرداخت شود. برای خلیفه سوالی مطرح شد کدام شعبان، شعبانی که گذشت، یا شعبانی که خواهد آمد؟ این سوال مقدمه‌ای شد برای یک تغییر و نشانی از تمدن. برای سوال خلیفه دوم، یک ایرانی که در دستگاه خلیفه کار می‌کرد، گفت ما در ایران سال‌شمار مسلسل داریم. با سال‌شماری مسلسل با این مشکل مواجه نخواهیم شد. موضوع تقویم سالشماری در جمعی مطرح شد و بحث به مبدا تاریخ رسید. هریک از اعضای حاضر پیشنهادی دادند. یکی گفت میلاد مسیح، همراه با مسیحیان، دیگری گفت میلاد پیامبر و دیگری بعثت پیامبر صلوات الله علیه. امام علی (ع) که در آن جلسه حضور داشت، پیشنهاد داد که هجرت پیامبر موجب رشد و گسترش و عظمت اسلام شده است. براین اساس پیشنهاد کرد هجرت پیامبر (ص)، به عنوان مبدا تاریخ شناخته شود. پیشنهاد امام علی (ع) مورد تایید قرار گرفت. با توجه به اینکه هجرت پیامبر درشب اول ربیع الاول اتفاق افتاده بود، اول محرم همان سال را ۱/۱/۱ اعلام کردند.

از آن سال به بعد سلسله سال‌های هجری مورد استفاده قرار گرفت و همه اتفاقات بر اساس تقویم اسلامی بامبدا هجرت براساس سال قمری، بدون نسی، ثبت شده است.

در ایران تا پایان دوره قاجار، تقویم رسمی کشور هجری قمری بود. در سال ۱۳۰۵ هجری شمسی، طی مصوبه‌ای در زمان پهلوی اول تاریخ رسمی ایران، براساس محاسبه گردش زمین به دور خورشید، در دوازده برج، نام گذاری شد و از آن تاریخ در ایران هر دو تقویم هجری شمسی و هجری قمری مطرح است و در کشور‌های عربی به جای هجری‌شمسی از تاریخ میلادی استفاده می‌کنند چرا که تقویم میلادی هم بر اساس تقویم شمسی محاسبه می‌شود.