عواملی که در بی‌اخلاقی پژوهشی دانشجویان نقش دارند

به گزارش مجله خبری نگار ارتقای مداوم کیفیت پژوهش در نظام آموزش عالی یکی از اصلی‌ترین چالش‌های جهانی است که این امر مستلزم توسعه فعالیت‌های پژوهشی در میان دانشجویان تحصیلات تکمیلی است. ایجاد مسیر علمی و حرفه‌ای پس از دوره کارشناسی با پایان‌نامه و رساله به اوج می‌رسد. به همین دلیل بررسی تجربه پژوهشی دانشجویان و شناخت نقاط قوت و ضعف آنان اهمیت زیادی دارد.

یکی از این نقاط ضعف، عدم رعایت اخلاق در پژوهش‌های دانشجویان است که در سال‌های اخیر به مسئله‌ای جدی در نظام آموزش عالی کشور تبدیل شده است. بی‌اخلاقی‌های پژوهشی مانند سوء رفتار‌های پژوهشی، نبود تعهد و مسئولیت در قبال ذی‌نفعان، رعایت نشدن حقوق آزمودنی‌ها، جعل داده‌ها، تحریف داده‌ها، سرقت علمی، رعایت نشدن حقوق مالکیت معنوی پژوهش، انتشار مجدد، خرید و فروش آثار پژوهشی و جعل هویت در تحقیقات دانشگاهی هستند.

بی‌اخلاقی‌های پژوهشی به وفور در تحقیقات دانشگاهی دیده می‌شود. به گونه‌ای که کشور ما پس از کشور‌های چین و هند، مقام سوم را در زمینه بی‌اخلاقی‌های پژوهشی در دنیا دارد. در نتیجه این بی اخلاقی‌ها، بسیاری تحقیقات در کشور با کیفیت پایین و بدون استمرار انجام می‌شوند و نتایج آن‌ها به رفع نیاز‌ها و مسائل و مشکلات جامعه کمکی نمی‌کند.

با توجه به اهمیت این مسئله، پژوهشگران با انجام یک مطالعه عوامل موثر بر بروز بی‌اخلاقی‌های پژوهشی را در میان دانشجویان تحصیلات تکمیلی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه رازی کرمانشاه بررسی کردند.

برای انجام این مطالعه ۱۶۳ نفر از دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری که تجربه پژوهشی داشتند و یا در مرحله نگارش رساله و یا پایان‌نامه بودند، از طریق پرسش‌نامه، مورد بررسی قرار گرفتند. این پرسش‌نامه در پنج بخش برای سنجش میزان بی‌اخلاقی پژوهشی، سنجش نیت دانشجویان در این خصوص، نگرش دانشجویان درباره این موضوع، هنجار‌های ذهنی دانشجویان و سنجش کنترل رفتاری درک‌شده توسط دانشجویان برای رفتار بی‌اخلاقی پژوهشی طراحی شد. در نهایت اطلاعات به‌دست‌آمده با استفاده از روش‌های آماری مورد تحلیل قرار گرفت.

بررسی میزان بی‌اخلاقی پژوهشی نشان داد که این رفتار در بین دانشجویان تحصیلات تکمیلی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه رازی تقریبا متوسط است. پژوهشگران این مطالعه می‌گویند: با توجه به این‌که حتی مقادیر ناچیز و بسیار کم رفتار‌های بی‌اخلاقی پژوهشی سبب بروز بی‌اعتمادی به یافته‌های پژوهشی محققان واقعی، سرایت به سایر حوزه‌ها، بازاری و کالایی شدن کار علمی، تشدید توسعه نیافتگی، تشدید پسرفت علمی دانشجو، احساس زیان از انجام دادن کار علمی و ... می‌شود؛ این بی‌اخلاقی‌ها در تحقیقات دانشگاهی باید به صفر برسد و حتی مقدار متوسط آن نشانه‌ای از وضعیت اسفبار است.

یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که دانشجویان بررسی شده، نیت بالاتر از متوسط برای رفتار بی‌اخلاقی پژوهشی دارند. این یافته حاکی از آن است که تمایل این دانشجویان برای رفتار بی‌اخلاقی پژوهشی در حال افزایش است.

بر اساس نتایج به‌دست آمده از این بررسی؛ دانشجویان تحصیلات تکمیلی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه رازی نگرش تقریبا مثبتی به بی‌اخلاقی پژوهشی دارند. این در حالی است که تاثیر مثبت و معنادار نگرش بر نیت و رفتار بی‌اخلاقی پژوهشی در میان این دانشجویان تایید نشد. به گفته محققان این مطالعه؛ واضح است که با وجود آنکه دانشجویان مورد مطالعه به انجام دادن رفتار بی‌اخلاقی پژوهشی تمایل دارند و رفتار‌های بی‌اخلاقی پژوهشی در میان آن‌ها یافت می‌شود، نگرش آنان در جهت نیت و رفتار آنان در خصوص بی‌اخلاقی پژوهشی نیست؛ چرا که آن‌ها با انجام دادن این رفتار‌های نادرست نمی‌توانند احساس خوبی به چنین رفتار‌ها و پیامد‌های آن داشته باشند.

در این بررسی مشخص شد که هنجار‌های ذهنی این دانشجویان با بی‌اخلاقی پژوهشی هم‌سو است. هنجار‌های ذهنی به فشار‌های ناشی از اطرافیان مانند خانواده، دوستان، هم‌کلاسی‌ها، استادان و ... اشاره دارد. به همین دلیل می‌توان گفت که از دیدگاه پاسخگویان جو حاکم بر جامعه برای بروز رفتار‌های بی‌اخلاقی پژوهشی در میان دانشجویان مثبت است و اطرافیان موجب تشویق فرد به این رفتار‌ها می‌شوند.

بر اساس یافته‌های این مطالعه؛ دانشجویان تحصیلات تکمیلی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه رازی، کنترل رفتاری درک شده بالایی برای رفتار بی‌اخلاقی پژوهشی دارند. در واقع می‌توان گفت که پاسخ‌گویان بروز این رفتار‌ها را ساده و آسان درک کرده‌اند و خود را برای انجام رفتار‌های بی‌اخلاقی پژوهشی توانمند می‌دانند. پژوهشگران این مطالعه می‌گویند: با وجود راحتی انجام دادن بی‌اخلاقی پژوهشی و نبود نظارت دقیق و سخت‌گیری در این زمینه، طبیعی است که کنترل رفتاری دانشجویان، بر نیت آنان برای رفتار بی‌اخلاقی پژوهشی تاثیر مثبت و معنادار داشته باشد.

با توجه به نتایج به‌دست آمده، محققان این مطالعه پیشنهاداتی را برای کاهش بروز رفتار‌های بی‌اخلاقی پژوهشی ارائه دادند:

- فرهنگ‌سازی و تقویت ارزش‌ها، باور‌ها و اعتقادات دانشجویان و اطرافیان آن‌ها در جامعه از طریق برنامه‌های آموزش رسمی، غیر رسمی و آزاد و افزودن سرفصل اخلاق در پژوهش به دروس روش تحقیق و یا گنجاندن یک درس به دروس دوره تحصیلات تکمیلی با عنوان «اخلاق در پژوهش یا علم»؛ اجرای قوانین، مقررات و دستورالعمل‌ها و برنامه‌های اجرایی دقیق و سخت‌گیرانه برای مبارزه با این بحران، پلمب و مجازات دفاتر و مراکز پایان‌نامه‌نویسی و مقاله‌نویسی، الزام استفاده نشریات و دانشگاه‌ها و ... به استفاده از نرم‌افزار‌های مشابه‌یاب و ...؛ تدوین مصوبه‌ها و آیین‌نامه‌های جدی برای کنترل پژوهش‌ها؛ استناد به اصل مدیریتی «تشویق بی‌نهایت، تنبیه در نهایت» و حمایت از پایان‌نامه‌هایی که استاندارد‌های اخلاقی را رعایت می‌کنند، معرفی دانشجویان اخلاق‌مدار پژوهشی و ...

در انجام این تحقیق ناهید نور محمدی و فرحناز رستمی؛ پژوهشگران دانشگاه رازی کرمانشاه مشارکت داشتند.

نتایج به‌دست آمده از این مطالعه، بهار سال جاری به صورت مقاله علمی با عنوان «واکاوی عوامل موثر بر رفتار بی‌اخلاقی پژوهشی در میان دانشجویان تحصیلات تکمیلی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه رازی» در فصل‌نامه پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی منتشر شده است.