معرفی بافت نوشته ورامین

مجله خبری-سبک زندگی نگار: ورامین، مجموعه زیادی از گروه‌های قومی مختلف ایران را در خود جمع کرده است. هر یک از این اقوام، که دارای بافته‌های خاص خود هستند، پس از هم‌جواری، تاثیر متقابلی بر یک‌دیگر داشته و مجموعه بی‌نظیری از بافته‌های متنوع ایجاد کرده‌اند. برخی، جنبه فنی و ساختاری داشته و برخی به نقش و ترکیب‌بندی مربوط می‌شده و گاهی هم اثراتی روی اندازه و کاربرد دسته‌ای از بافته‌ها داشته است. در اکثر بافته‌های اقوام مختلف، وجوه مشترک دیده می‌شود که یادر مبنای ساختاری و یا در نحوه مصرفشان یکسان می‌باشند.

منتها در بین آن‌ها، بافت‌هایی موجود می‌باشد که در نوع خود جالب و دیدنی است. از جمله این بافته‌ها، می‌توان به بافت نوشته‌های پیرمرد جواد آبادی اشاره کرد. مرتضی حاج حسینی جواد آبادی، متولد ۱۳۱۷ اهل جواد آباد ورامین که از سال ۱۳۴۰ به تهران عزیمت کرده و تا به حال در شهر تهران سکنی گزیده است. پدر حاج حسینی نیز، از ساکنین بومی ورامین بوده، در حالی‌که پدر‌بزرگش از اردستانی‌هاست و این‌گونه به نظر می‌رسد که، از دو نسل قبل در روستای جواد آباد مستقر شدند.

هنرمند مورد نظر پس از سال‌ها به انگیزه تعزیه ماه محرم، مجددا شروع به بافت نوشته و تزیینات شتر می‌کند. ایشان جدا از تزیینات شتر (آبسال، گلابسال، زانوبند، گردنبند و …) دو عدد پرچم ایران نیز بافته که نوار آن به طول بیش ُمی‌باشد و نام دوازده امام و چهارده معصوم بر روی آن کتیبه‌بافی شده است.

بافت نوشته ورامین

نکته حایز اهمیت در بافته‌های نواری شکل آقای حاج حسینی، کلمات نوشته شده با تکنیک تار و پود چهار لایه است. پرچم‌های بافته شده نیز با تکنیک کتیبه بافی (بافت نوشته‌های نواری) و تور‌های بافته شده از رشمه و تزیینات گل ماله (هر کدام به طول بیش از ۵ متر) است، که کاربرد و استفاده آن در جلوی دسته‌های ماه محرم بالاخص روز تاسوعا و عاشورا ست.

بافت نوشته مذکور، از شیوه‌های تحسین برانگیزی است که در آن تنها از ابزار جوالدوزبافت استفاده می‌شود. نگه‌داشتن تار‌ها به هیچ دستگاهی نیاز ندارد و تنها با حلقه‌ای چند لایه از نخ و یا حلقه‌ای فلزی نگه‌داری می‌شود. آن‌چه که در این نوع بافت حایز اهمیت است، چهار لایه‌بودن تار‌ها و استفاده از دو رنگ ترجیحا متضاد در تاباندن چهار لایه‌ای هر تار است. پود، با جوالدوز بافتنی رد می‌شود و باید نخ آن هم‌رنگ نوشته‌های بافت باشد. هنگام رد کردن پود و بازی با چهار لایه تارها، نقطه گذاری انجام می‌شود و به این ترتیب رنگ نخ حروف از رنگ نخ زمینه جدا می‌گردد. این بافته‌ها در عرض حداکثر به ۱۵ سانتی‌متر می‌رسد و طول آن بسته به نوع کاربرد اثر متفاوت است.

برای پودکشی، بافنده از رج اول شروع به کشیدن پود‌ها می‌کند. لبهپود‌های آزاد گذاشته شده را، با سر جوالدوز یک بار از سمت راست و به دنبال آن از پود آزاد سمت چپ بافته را می‌کشد. در حین کشیدن، کل بافت را با دست چپ می‌گیرد. پود‌ها را به حدی می‌کشد که بافت اندکی خم شود و در انتهای کار تار‌ها را کور می‌کند. بعد از آن مابقی تار‌های اضافی، چیده و یا به پشت بافت دوخته شود. همچنین رشمه در اکثر بافت‌های عشایری موجود است.

مرتضی حاج حسینی، رشمه‌ها را از چهار رشته نخ چهارلا تهیه می‌کند. حلقه‌ای از نخ درست کرده، یک سر چهار رشته را به آن اتصال می‌دهد تا بتواند از حلقه به عنوان تکیه‌گاه استفاده کند. رشته‌ها را به دو قسمت تقسیم، و یک گره به حلقه می‌زند، سپس چهار نخ را که هر کدام چهار لایه است از هم جدا کرده بافت را به صورت ضربدری آغاز می‌کند.

برای شروع بافت، یک چهار لایه از رشته سمت چپ به سمت راست آورده و یک چهار لایه دیگر از سمت راست به سمت چپ آورده می‌شود. از رشته‌های راست، چهار نخ رو را گرفته و از بین دو رشته سمت چپ رد کرده، سپس از چهار نخ زیر سمت چپ بیرون آورده است. همین حرکت در ادامه با رشته رو که در سمت چپ است انجام می‌شود، یعنی، رشته‌های روی سمت چپ از بین دو رشته سمت راست رد شده از رشته زیر سمت راست بیرون آورده شده و به سمت چپ می‌رود.

مراحل بافت نوشته ورامین

از سوی دیگر، ایشان از تزیینات دیگری به نام گل‌ماله استفاده می‌کند که در اکثر بافت‌های عشایری همه مناطق کاربرد دارد. سی الی چهل رشته نخ به طول ۲۰ الی ۲۵ سانتی‌متر تهیه و (تعداد نخ‌ها بر اساس کوچکی و بزرگی گل‌ماله است) رشته‌ها را از وسط دو لا کرده، حلقه‌ای جهت اتصال رشته‌ها در محل تاشدن رشته درست می‌شود.

جهت محکم شدن این حلقه به رشته‌ها پس از چند بار پیچیدن دور رشته‌ها با جوالدوز دوخت نخ حلقه را گرفته، از سر به درون رشته‌ها برده و کور می‌کند. انتهای رشته‌ها با قیچی صاف می‌شود. ویژگی گل ماله‌های حاج حسینی این است، که در تمام بافت‌ها نخ پیچی حلقه همرنگ رشته‌ها است. برای تزیین بعضا، در اتصال گل ماله به رشمه، یک عدد خرمهره هم متصل می‌شود.

برخلاف پوشش‌های اسب، که اکثرا دلایل بهداشتی و یا حفاظتی دارد، پوشش‌های شتر، به استثنا ـ جهاز شترـ صرفا جنبه زینتی دارند. ممکن است تصور شود ساختن این پوشش‌ها به قصد پوشاندن قسمت‌های ناهمگون و نامتناسب شتر است. اما این نظریه هیچ پایه و اساسی ندارد، زیرا تا کنون چنین فرضیه‌ای از جانب شترداران و زنان آن‌ها که سازنده پوشش‌های شتر هستند، شنیده نشده است.

در فرهنگ این مردم، شتر حیوانی است کامل و مثل دیگر مخلوقات خداوند مبرا و بی‌نقص، اما زینت‌پذیر؛ و این زینت‌پذیری به دلی نقص پوشی نیست و آن‌ها تنها در مراسم جشن و عروسی به تزیین شتر می‌پردازند. البته در مجالس تعزیه نیز از تزینات شتر استفاده می‌شود.

تزیینات شتر شامل چند دسته است، که هر کدام در ارتباط با قسمتی از بدن اوست.

افسار شتر: معمولا از الیاف بافته شده پشم درست می‌شود.

کلاه (سربند)، روبند و پوزه‌بند: نوار‌ها و تزیینات سر و صورت شتر است. پوزه بند با نواری به پشت سر شتر وصل می‌شود و زنگوله‌ای نیز دارد، که افسار از آن منشعب می‌گردد. وی به این نمونه‌ها در اصطلاح محلی آبسال می‌گوید.

گردنبند و پهلوبند: برای گردن و پهلو‌های شتر استفاده می‌شود. عمدتا در نوار‌های گردن شتر جای زنگوله نیز تعبیه می‌شود. وی در اصطلاح محلی به این نمونه‌ها گلابسال می‌گوید. در این بافته‌ها، فضای خالی مثلث در گردن شتر می‌رود به طوری‌که بافت نوشته‌های «یا ابوالفضل»، «یا حضرت محمد» و «الله اکبر» در جلوی شتر می‌آید. شیوه بافت نوار در هر سه، تار و پود چهار لایه است.

زانوبند: از دیگرتزیینات شتر است، که به زانوهایش بسته می‌شود که بافت نوار آن هم چهار لایه تار و پود و تزیینات آن دارای سه ردیف توری و گل‌ماله است. لازم به ذکر است، که تنها نقشی که حاج حسینی در ابتدا و انتهای بافت کتیبه‌ها استفاده می‌کند، نقش حوض است.

از نمونه‌های موجود تنها یک کلاه شتر لر فارس و یک کلاه شتر قشقایی است که، نوشته‌دار است و نام بافنده در نوار آن بافته شده است. همچنین در یک جل قشقایی و یک گردنبند شتر قشقایی، تاریخ بافت در نوار بافته شده است.

ابزار و وسایل مورد استفاده:

قیچی: برای چیدن نخ‌های اضافی در حین و اتمام بافت استفاده می‌شود.

جوالدوز دوخت: این نوع جوالدوز بیشتر در دوخت جهاز شتر و بافت‌های ظریف و ترمیم بافت نوشته‌ها کاربرد دارد.

جوالدوز بافت: جنس آن از آهن است و ۲۳ سانتی‌متر طول دارد. سمت چپ سوراخ‌دار و سمت راست نوک باریک است.

دوک: جهت پیچیدن نخ‌های چهار لایه به کار می‌رود. نخ به چوب محوری دوک محکم شده، ادامه آن به انتهای محور، جایی که شیار دارد، متصل می‌شود. سپس محور دوک را به زمین تکیه داده، سر دیگر را با سر انگشت به حالت ایستاده نگه‌داشته، دوک چرخانده می‌شود. چرخش دوک موجب پیچش نخ به اندازه و طول دلخواه می‌گردد.

کفی: این ابزار از جنس آهن است و جهت تکیه‌گاه جوالدوز به هنگام دوخت کاربرد دارد، همچنین محافظ کف دست بافنده است.

مواد مورد استفاده:

نخ: نخ به کار رفته در بافت‌ها، تماما از کرک گوسفند استرالیایی شماره یک است. رنگ کرک‌های مورد استفاده بیشتر چهار رنگ آبی، قرمز، زرد و سبز است، بعضا رنگ صورتی نیز استفاده می‌شود.

خرمهره: جهت تزیین بافت‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد.

منبع: بیتوته