تهـران و تاشکند در مسیر همگرایی

به گزارش مجله خبری نگار/ایران: شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهور ازبکستان امروز میهمان تهران است. این دومین سفر رئیس‌جمهور ازبکستان بعد از سال ۱۹۹۲ و اولین سفر رسمی میرضیایف در جایگاه رئیس‌جمهور ازبکستان به تهران محسوب می‌شود. این مهم در چهارچوب نگاه ویژه دولت سیزدهم به گستراندن چتر دیپلماسی خود در منطقه آسیای‌مرکزی بویژه ازبکستان صورت می‌گیرد و تقویت پیوند‌های سیاسی و اقتصادی با این کشور را که پیش‌تر تحت‌تأثیر برخی موضوعات اختلافی قرار گرفته بود، جست‌و‌جو می‌کند.

پیشرفت سریع فرایند عضویت جمهوری اسلامی در سازمان همکاری «شانگهای» که در پی حضور آیت‌الله رئیسی در بیست‌ودومین نشست سران سازمان همکاری منطقه‌ای شانگ‌های به میزبانی ازبکستان صورت گرفت، نوید‌بخش گشایش مسیری قابل اتکا در توسعه مراودات اقتصادی بود که بی‌تردید تحقق آن تا حدود زیادی به تغییر نگاه سیاست خارجی ایران در دولت سیزدهم و تأثیر آن بر رویکرد کشور‌های آسیایی بازمی‌گشت. در این تغییر، سیاست خارجی ایران به جای تمام توجه خود به مذاکرات با طرف‌های غربی، بر توسعه همکاری‌های منطقه‌ای استوار شد و این اتفاقی بود که کشور‌های آسیای‌مرکزی همچون ازبکستان را نیز به بهره‌گیری از مزایای همکاری اقتصادی با ایران از جمله برای دسترسی به دریا‌های آزاد و تأمین‌کردن انرژی ترغیب کرده است.

کشور مهم آسیای‌مرکزی

میرضیایف در حالی به ایران می‌آید که در سال‌های اخیر نام ازبکستان در کانون تحولات آسیای‌مرکزی به کرات شنیده شده است و در آینده‌ای نزدیک نیز بیشتر به گوش خواهد رسید. این کشور از موقعیتی منحصربه‌فرد در قلب ژئوپلیتیک آسیای‌مرکزی برخوردار است. همسایگی با هر چهار جمهوری این منطقه و همچنین افغانستان، موقعیتی کلیدی در جغرافیای منطقه ایجاد کرده و به لحاظ تاریخی، فرهنگی و اجتماعی نیز دربرداشتن مراکز مهم تاریخی و تمدنی همچون سمرقند، بخارا، خیوه، خوقند، تاشکند و همچنین میراث مشاهیر بلندآوازه، این خطه را به قطبی برای تولید فکر، فرهنگ و دانش در طول تاریخ بدل کرده است. در عین حال ازبکستان به لحاظ سیاسی نقطه آغاز مدرنیته در آسیای‌مرکزی در طول یک قرن اخیر بوده و این میراث بر جای مانده از شوروی سابق بر مزیت‌های این کشور افزوده است.

تحولات توسعه‌ای-سیاسی

آنچه بیش از هر مؤلفه دیگری موقعیت امروز ازبکستان را نه تنها در منطقه، بلکه در جهان منحصربه‌فرد کرده، اصلاحات و تحولات توسعه‌ای-سیاسی است که از سال ۲۰۱۷ به بعد در این کشور اجرا شده است. حضور شوکت میرضیایف در رأس قدرت به‌عنوان رهبری تحول‌خواه و عملگرا، شرایط جدیدی را در این کشور به وجود آورده و در حوزه اقتصادی عمیق‌ترین اصلاحات به اجرا در آمده است. بانک جهانی رشد اقتصادی این کشور را در سال ۲۰۲۱ معادل ۷.۱ درصد اعلام کرده و منابع داخلی این رشد را در سال ۲۰۲۲ بیش از ۵ درصد اعلام کرده‌اند. در کنار این موضوع، توسعه صنعتی سریع و متمرکز نیز در این کشور بویژه در صنایع کلیدی همچون خودروسازی، نساجی، صنایع معدنی و کشاورزی به وقوع پیوسته است.

نساجی نماد این تحول بنیادین محسوب می‌شود. در حالی که این کشور تا پیش از این صادرکننده پنبه خام بود، در یک طرح توسعه صنعتی در کمتر از ۵ سال صادرات پنبه خام را با نخ‌پنبه جایگزین کرد و اکنون درصدد توقف صادرات نخ‌پنبه و فروش پارچه به جای آن است. تولید خودرو در این کشور در طول کمتر از پنج سال بیش از ۴ برابر رشد داشته و رشد ساخت‌و‌ساز نیز میانگین سالانه حدود ۲۰ درصد را به ثبت رسانده است. مجموع این شرایط منجر به تقویت تجارت خارجی شده و شاخص باز بودن تجاری را از ۳۰ در سال ۲۰۱۶ به ۷۲ در سال ۲۰۱۹ رسانده است. از همین رو است که در سال ۲۰۱۹ تجارت خارجی این کشور با عبور از مرز ۴۰ میلیارد دلار رکوردی بی‌سابقه را به ثبت رساند.

سیاست در‌های باز

در کنار این تحولات اقتصادی، سیاست در‌های باز ازبکستان با لغو روادید با بیش از ۱۰۰ کشور در بازه‌ای پنج ساله، در عین حفظ ثبات سیاسی، موجب شده است روابط سیاسی گسترده و دیپلماسی فعالی توسط این کشور شکل بگیرد. از این رو ازبکستان به یک شریک ثابت برای توسعه تعاملات سیاسی و منطقه‌ای با بسیاری از کشور‌ها در آسیای‌مرکزی تبدیل شده است. در این رویکرد ازبکستان تلاش کرده است ضمن توسعه حوزه‌های تحرک دیپلماتیک و گستردگی تعاملات خارجی با محوریت کشور‌های همسایه بویژه کشور‌های اسلامی، رویکرد چندجانبه‌گرایانه فعالی در پیش بگیرد.

این سیاست در کنار ابتکار‌های ژئواکونومیکی و سیاسی در چهارچوب سازمان‌های بین‌المللی، جذابیت‌های شکل‌گیری مشارکت‌های راهبردی و بازتعریف منافع مشترک را برای این جمهوری و سایر کشور‌ها پدید آورده است. تحول در روابط با جمهوری اسلامی ایران متأثر از نگاه‌های جدید دولت شوکت میرضیایف، یکی از برونداد‌های مهم این سیاست خارجی جدید بوده است. در حالی که روابط تهران و تاشکند از سال‌های ۱۹۹۲ تا ۲۰۱۶ روند نسبتاً راکد و بعضاً سردی را طی کرده بود، در سال‌های اخیر بویژه در دو سال گذشته با دیدار‌های متعدد رؤسای‌جمهور و نگاه ویژه ازبکستان نسبت به جمهوری اسلامی ایران، این روابط روند رو به رشدی به خود گرفته است.

سفر‌های اولیه رئیسی به آسیای‌مرکزی

نکته جالب توجه در این میان آن است که نقطه اوج این تحولات در ازبکستان همزمان با احیای سیاست همسایگی دولت سیزدهم در جمهوری اسلامی ایران بوده است. آیت‌الله رئیسی رویکرد سیاست خارجی خود را تمرکز بر توسعه مناسبات راهبردی با همسایگان قرار داد و جالب توجه آنکه نخستین سفر‌های خارجی ایشان به کشور‌های آسیای‌مرکزی انجام گرفت و از این حیث این منطقه جایگاهی ارتقا یافته در سیاست خارجی جدید تهران پیدا کرد.

رئیس‌جمهور در اولین و دومین سفر خارجی خود به دوشنبه و عشق‌آباد، دیدار‌های مجزایی را با شوکت میرضیایف ترتیب داد و توسعه روابط دوجانبه در این سفر‌ها که در نخستین ماه‌های ریاست‌جمهوری ایشان انجام گرفت، به راهبردی بنیادین تبدیل شد. سفر به سمرقند در سپتامبر ۲۰۲۲ نیز نقطه اوج تحقق سیاست همسایگی ایران در قبال ازبکستان است که در خلال آن توافقات و دستاورد‌های مهمی بین دو کشور حاصل شد.

روند مبادلات تجاری و دیدار‌های سیاسی دو کشور در طول سال‌های اخیر نشان از یک جهش دارد. بر اساس آمار‌های رسمی منتشر شده توسط سازمان توسعه تجارت ایران، مبادلات تجاری ایران و ازبکستان از ۲۵۵ میلیون دلار در سال ۹۹ به بیش از ۵۰۰ میلیون دلار در سال ۱۴۰۰ رسیده است. این رشد بیش از ۱۰۰ درصدی در مبادلات تجاری در یک سال نشانه مهمی از این جهش در روابط دوجانبه است. اکنون که تهران در آستانه میزبانی از سفر تاریخی رئیس‌جمهور ازبکستان قرار دارد، نقطه عطف جدیدی در روابط دوجانبه در حال شکل‌گیری است. توافقات و دستاورد‌های دو کشور در این سفر می‌تواند با تلاقی گذار توسعه‌ای ازبکستان و تکامل سیاست همسایگی دولت سیزدهم نقطه عطفی را در تحولات منطقه‌ای رقم بزند.

امید رحیمی
پژوهشگر آسیای‌مرکزی اندیشکده شرق