تجربه زندگی هم‌زمان در دو جهان

به گزارش مجله خبری نگار، محمدهادی قاسمی، پژوهشگر مطالعات آینده و فضای مجازی، در بیست و یکمین نشست آینده‌پژوهی که با موضوع «آسیب‌شناسی فضای مجازی و حوزه‌های نوظهور آینده» در اندیشکده مطالعات آینده‌پژوهی موسسه آموزش عالی طلوع مهر قم برگزار شد، عنوان کرد: فضای مجازی در کنار مزایای خود با توجه به چشم‌انداز و اهدافی که انقلاب اسلامی دارد می‌تواند معایبی را نیز ایجاد نماید لذا با رصد فضای مجازی می‌توان از غافلگیری در آینده جلوگیری کرده و کنشگر فعالی در آینده فضای مجازی کشور باشیم.

وی به اشاره تقسیم‌بندی آلوین تافلر در مورد سه موج یا عصر مطرح‌شده برای مسیر پیشرفت بشر (عصر‌های کشاورزی، صنعتی، اطلاعات) بیان کرد: امروز در دوره‌ای قرار داریم که می‌توان آن را عصر اطلاعات و فضای مجازی تلقی گرد و این فضا باعث ایجاد تغییرات شگرفی در سبک زندگی انسان شده است.

قاسمی ادامه داد: در فضای مجازی برخلاف فضای واقعی، نظام سیاسی مبتنی بر جغرافیا را نداریم و با خصیصه‌هایی مانند فرازمانی، فرامکانی و در دسترس بودن و با امکان معرفی خود با چندین پروفایل متفاوت، به سمت نسبی‌گرایی حرکت می‌کنیم و مهم‌ترین تغییری را که فضای مجازی طی ۵۰ سال گذشته ایجاد کرده است تجربه یک فضای دوجهانی است که با افزایش روزافزون تعداد کاربران این فضا، نقش آن در زندگی افراد پررنگ‌تر می‌شود.

وی افزود: برخی اندیشمندان این حوزه مانند امانوئل کاستلز یا آنتونی گیدنز معتقدند ظهور جامعه شبکه‌ای آغاز دگرگونی در عصر حاضر است و نیز می‌توان ادعا کرد که دیگر حریم خصوصی به معنای شناخته‌شده آن وجود ندارد و فناوری‌های مختلف و پیام‌رسان‌ها ابزار‌هایی هستند که این کار را انجام می‌دهند.

قاسمی بیان کرد: در سال ۲۰۲۱ رشد هزار برابری تولید اطلاعات و انتشار در فضای مجازی و رشد ۱۴۰۰ برابری مصرف ترافیک در غرب آسیا (خاورمیانه) نسبت به ۱۰ سال گذشته از آمار‌های منتشرشده سازمان جهانی است که این رشد روزافزون بیانگر این حقیقت است که مردم از فضای مجازی به‌عنوان فضای واقعی یاد و استفاده می‌کنند.

نیمی از خاطرات نوجوانان در فضای مجازی است

وی اضافه کرد: بر اساس دیگر پژوهش‌های صورت گرفته تقریباً نیمی از خاطرات نوجوانان ۱۳ تا ۱۵ سال در فضای مجازی شکل می‌گیرد و نسل‌های بعد از ما رشدشان در این فضا خواهد بود و حضورشان در فضای مجازی پررنگ می‌شود و وقایع و اتفاقات زندگی آن‌ها در آنجا شکل می‌گیرد و اگر روزی این دسترسی قطع شود فرد هویت و بخشی از زندگی خود و خاطراتش را از دست می‌دهد و این از مباحث بسیار چالش‌برانگیز آینده است.

وی یادآور شد: در فضای مجازی هویت افراد خیلی اهمیت ندارد و ارزش محتوا‌های تولیدشده از افراد بیشتر است و این حقیقت، سازو کار‌های قانونی و حقوقی را متفاوت می‌کند چراکه ما می‌توانیم با هویت‌های مختلف در فضای مجازی زندگی کنیم و آن هویت‌ها نمی‌تواند مبانی قانونی و حقوقی داشته باشد.

قاسمی رسانه‌های اجتماعی را یکی از ابزار‌های جالب‌توجه و مورداستفاده کاربران در فضای مجازی عنوان کرد و افزود: این رسانه‌ها دو جنبه مهم دارند یکی جامعه‌ای که عضو آن رسانه هستند و دیگری ارتباط و همکاری که باهم دارند بنابراین این رسانه‌ها ویژگی‌هایی دارند که هویت افراد را شکل می‌دهند و خود را در فضای مجازی معرفی می‌کنند و حس احترام متقابل، احترام مشترک، احترام به عقاید و تولید و مدیریت محتوا در آن مهم محسوب می‌شود.

وی با اشاره به افزایش روزافزون این رسانه‌ها گفت: تعداد زیادی از این رسانه‌ها شکل می‌گیرند که سعی دارند با ویژگی و آپشن‌های خاص کاربران بیشتری را به خود جذب کنند و این رسانه‌های اجتماعی سعی دارند با ارائه خدمات خاص بتوانند بخشی از جامعه مخاطب را به سمت خود جذب کنند و به‌نوعی مالک رفتار و روابط اجتماعی آن افراد شوند.

وی تأکید کرد: این رسانه‌ها جایگزین رسانه‌های جمعی و دولتی مانند صداوسیما می‌شوند و بر اساس نظرسنجی‌ها میزان گرایش و توجه مردم به رسانه ملی رو به کاهش است و این رسانه‌های که اکثراً مبدأ و مدیریت آن در خارج از کشور هستند، اثرگذاری و نقش پررنگی را در جامعه ما بازی می‌کنند.

وی قابلیت تعاملی کاربران به‌صورت یک‌به‌یک با یکدیگر و یا گروهی را از عوامل توجه مردم به این رسانه‌ها ذکر کرد و گفت: در این رسانه‌ها حریم خصوصی معنا ندارد چراکه آن پلتفرم و سرور‌های آن به‌عنوان شخص سوم همیشه حاضر در یک رابطه خصوصی است و ارتباطات و محتوای تبادل شده را به‌صورت اطلاعات قابل‌دستیابی در سرور‌های خود ذخیره‌سازی می‌کند.

این پژوهشگر در خصوص اهمیت فضای مجازی گفت: در این فضا میزان یادگیری و انتقال مفاهیم بسیار افزایش می‌یابد چراکه با خواندن ۱۰ درصد از یادگیری حاصل می‌شود در شنیدن این میزان دو برابر شده و اگر فاکتور دیدن را اضافه کنیم این مقدار بیشتر می‌شود (۳۰%) و با افزودن بحث تجربه و بحث درباره آن به مؤلفه‌های یادگیری تا میزان ۹۰ درصد یادگیری شکل می‌گیرد و امروز ما در فضای مجازی تمام این فاکتور‌ها را داریم.

قاسمی با اشاره به سخنان رهبر معظم انقلاب در سال ۱۳۹۱ که اهمیت فضای مجازی را به‌اندازه اهمیت انقلاب اسلامی خواندند افزود: هرچقدر تاکنون و در عمر ۴۳ ساله انقلاب برای حفظ و تداوم و توسعه آن زحمت‌کشیده شده با استفاده از فضای مجازی می‌تواند به چشم‌انداز بهتری دست‌یافت و این فضا بر اساس نظر رهبر معظم انقلاب مانند انقلاب اسلامی هم اهمیت دارد و هم طبیعتاً نیازمند صیانت و تبیین است.

فعالیت ۳۶ میلیون کاربر ایرانی در فضای مجازی

وی به آخرین پایش انجام‌شده از سوی مرکز آمار ایران در سال ۹۹ اشاره و تصریح کرد: ۶۵ درصد از افراد بالای ۱۵ سال به بالا حداقل در یک شبکه اجتماعی عضو هستند و بیشترین عضویت در استان البرز بوده است و سپس بوشهر ۷۵.۶ و تهران با ۷۵ درصد بیشترین آمار حضور در فضای مجازی را داشته‌اند.

وی بیان کرد: بیش از ۱۲ میلیون مشترک اینترنت ثابت هستند و ۸۸ میلیون نفر نیز دارای موبایل فعال هستند و در بعضی استان‌ها نیز این میزان از ۱۰۰ درصد بیشتر است چراکه افراد از دو سیم یا چند کارت به‌صورت هم‌زمان استفاده می‌کنند و ۳۶ میلیون کاربر ایرانی در شبکه‌های اجتماعی فعالیت می‌کنند.

قاسمی میانگین استفاده از اینترنت را حدود ۵ تا ۹ ساعت اعلام کرد و افزود: اگر ما محتوایی تولید کنیم که بین ۳۶ میلیون کاربر که روزانه در حال افزایش است، مورداستفاده قرار گیرد موفقیت بزرگی را کسب کرده‌ایم و این بدان معناست که ۵ تا ۹ ساعت تریبونی در اختیارداریم که خود کاربر متقاضی آن است و هزینه نیز برای آن پرداخت می‌کند، ولی اگر در بخش تولید محتوا منفعل عمل کنیم این ظرفیت کمرنگ شده و جایگزین‌های خارجی این نقش را بازی می‌کنند.

وی اینستاگرام را مقبول‌ترین شبکه اجتماعی در بین ایرانیان برشمرد و افزود: این شبکه در ایام شهادت سردار سلیمانی اکانت‌هایی را که عکس سردار را منتشر کرده بودند مسدود کرد که دیگر امکان بازیابی آن حساب‌ها وجود نداشت و این شبکه به‌راحتی می‌تواند کنشگران فعال در آن را مدیریت کند و مسئله امروز فضای مجازی ما هم همین است. بخش عمده‌ای از کنترل این فضا در اختیار ما نیست.

وی با اشاره به اینکه حدود ۴۵% از کاربران اینستاگرام بانوان هستند، گفت: سرمایه‌گذاری روی بانوان یعنی ساختن و تربیت سه نسل است چراکه هر بانو، دختر، همسر و مادر است و پرورش‌دهنده و تربیت‌کننده نسل‌های دیگر است بنابراین اهمیت این قشر مشخص و اثرگذارتر است. از دید امنیت ملی هم این مسئله مهم قلمداد می‌شود.

قاسمی در اشاره به فرصت‌های فضای مجازی اظهار کرد: در دوره کرونا فرصت آموزش‌های مجازی، تعاملات اجتماعی جامعه ایرانی با اقوام و دوستان، خبررسانی، انجام امور فرهنگی و هنری در بستر شبکه و ... فراهم شد، ولی در کنار این فرصت‌ها، تهدید‌هایی نیز وجود دارد که عمده آن اتلاف وقت کاربران است که مطابق با آمار‌های جهانی این تهدید در ایران، کشور‌های عربی و کشور‌های حوزه غرب آسیا و کشور‌های آفریقایی بیشتر است.

وی تهدیدات فرهنگی را یکی دیگر از مهم‌ترین تهدیدات فضای مجازی در ایران عنوان کرد و گفت: فضای مجازی می‌تواند ارزش‌ها و هنجار‌های جامعه را کمرنگ کرده و فرهنگ دیگری را جایگزین کند و باعث تحریف فرهنگی ایرانی و اسلامی ما شود و در عرصه فرهنگی این کار به‌سادگی صورت می‌گیرد که باید برای آن چاره‌جویی کرد.

وی ادامه داد: در حوزه‌های دیگر نیز مشکلاتی مانند تجارت مواد مخدر، روابط نامشروع و تولید محتوا‌های غیراخلاقی داریم که نسل آینده انقلاب را که باید نسلی مولد و انقلابی باشد را آسیب‌پذیر می‌کند.

قاسمی افزود: فیس‌بوک اعلام کرده است که تا ۱۵ سال آینده به کاربران خود پاسپورت می‌دهد تا در دیگر کشور‌ها زندگی کنند در حقیقت نقش دولت‌ها در آینده فضای مجازی بسیار کمرنگ می‌شود و دیگر حفاظت از مرز‌ها باسیم خاردار کار معقولی نیست، چون مرز‌های آینده دیگر مبتنی بر جغرافیا نیستند. نظریه‌های دولت- ملت جای خود را به ملت- رسانه خواهند داد و رسانه نقش فعال‌تر و قوی‌تری از دولت به معنای خاص و حاکمیت سیاسی، خواهد داشت.

وی تصریح کرد: در آینده‌پژوهی می‌توان با چهار رویکرد با آینده مواجه شد که یکی از آن‌ها شناسایی روند‌های آینده است که آینده را در امتداد گذشته و حال ببینیم. در رویکرد دیگر، وقتی با عدم قطعیت در آینده مواجه می‌شویم سناریو‌ها طراحی‌شده و بر اساس اتفاقاتی که در آینده می‌افتند راه‌حل ارائه داده و فضاسازی می‌کنند. سناریو‌ها در حقیقت بدیل‌های آینده را برای ما ترسیم می‌کنند آن‌هم در شرایطی که در آینده با عدم قطعیت مواجه هستیم و در رویکرد سوم به شگفتی ساز‌ها می‌رسیم. پدیده‌هایی مانند کرونا که با روند و سناریو قابل پیش‌بینی و ارائه راهکار نباشند از این طریق پیش‌بینی و مدیریت می‌شوند.

قاسمی مفهوم هوش مصنوعی را یکی از مفاهیم لازم برای شناخت آینده فضای مجازی عنوان کرد و گفت: فضای مجازی به سمت استفاده بیشتر از هوش مصنوعی پیش می‌رود تا محاسبات انسانی را کنار گذاشته و هوش مصنوعی به‌جای انسان فکر کرده و عمل نماید و این تغییر بسیار مهم است چراکه بحث‌های حقوقی، قانونی و روابط بین‌الملل را تحت تأثیر قرار می‌دهد و برای نمونه می‌توان به ترور شهید فخری زاده با استفاده از فناوری‌های نوین و هوش مصنوعی اشاره کرد.

وی گفت: پروژه‌هایی مانند ایجاد شهر‌های هوشمند، استفاده از اینترنت اشیا در زندگی روزمره، کنترل هوشمند ترافیک و رفت‌وآمد‌ها و سایر موارد را که با ترکیب هوشمندی و ماشین انجام می‌شود بخشی از آینده فضای مجازی است که نیاز به پیوست فرهنگی دارد و اگر هوشمندانه با آن‌ها مواجه نشویم، ضربه خواهیم خورد.

وی به مفهوم second life وزندگی دوم افراد در فضای مجازی و بازی‌های که در حال حاضر سرویس می‌دهند اشاره کرد، گفت: در آن افراد با ویژگی‌های خودخواسته و با هویت جدید سال‌ها بر اساس مدل ایدئال خود در آن زندگی می‌کنند و در آن قواعدی را که ادیان و یا هنجار‌های اجتماعی محدود و یا منع کرده وجود ندارد و افراد هرگونه که بخواهند در آن رفتار وزندگی می‌کنند. تجربه زندگی دوم با هویت‌ها و پروفایل‌های مختلف باعث می‌شود فرد بخشی از زمان زندگی واقعی خود را در فضایی و بستری بگذارند که در آن تقریباً قید و محدودیتی وجود ندارد و طبیعی است که وی بعد از مدتی از آن فضا در زندگی و رفتار اجتماعی خود متأثر باشد.

متاورس چیست؟

وی دهکده جهانی را از دیگر ابعاد فضای مجازی ذکر کرد و افزود: در این دهکده مرز‌ها به‌راحتی حذف می‌شود و ملیت افراد مهم نیست و در آن عِرق و علاقه‌ای به سرزمین تعریف نمی‌شود و این نیز خود یک تهدید فرهنگی است. قاسمی اضافه کرد: همه این مؤلفه‌ها فضایی را بنام متاورس (فرا جهان) ایجاد می‌کند که در آن هوش مصنوعی جای بشر تفکر می‌کند و second life هویت‌ها را حذف می‌کند و دهکده جهانی نیز سرزمین‌ها را کنار می‌گذارد در حقیقت متاورس جهانی جدید با قواعدی جدید است که در آن می‌توان کاملاً کسب‌وکار، تجارت و بسیاری از شئونات زندگی فعلی را تجربه کرد. اینکه آیا متاورس خوب است یا بد نیازمند پژوهش و بررسی‌های جامعی است، اما آنچه مهم است آن است که این فضا ایجاد و در حال گسترش است. ما باید به‌عنوان کشوری که داعیه‌هایی بیش از هویت ایرانی و سرزمین جغرافیایی داریم، با این فضا آشنا و برای مواجهه با عدم قطعیت‌های آینده آن برنامه داشته باشیم.

وی بیت کویین را پول این دنیا عنوان کرد و افزود: این پول ماهیت خارجی ندارد و مانند پول رایج کشورها، پشتوانه طلا و ذخایر خاص ندارد بلکه یک اعتبار الکترونیکی است.

وی تأکید کرد: شاید در متاورس انسان به ابزاری در دست ربات تبدیل می‌شود و این ربات‌ها توسط افراد خاصی برنامه‌ریزی می‌شوند و این سبک زندگی شاید لزوماً با شرع و اعتقادات همخوان نباشد و تفاوت‌ها و چالش بزرگی را برای ما ایجاد کند.

قاسمی بر ضرورت شناخت درست فضای مجازی فعلی، شناخت ابزار‌ها و نگاه آینده‌پژوهانه به آینده آن تأکید کرد و گفت: آینده فضای مجازی و متاورس برای ما فرصت‌ها و تهدید‌هایی را به همراه خواهد داشت و این ما هستیم که باید به تعریف نقش و جایگاه خود در آینده بپردازیم و از هم‌اکنون علی‌الخصوص در ابعاد فرهنگی می‌بایست به‌صورت فاعلانه و کنشگرانه به مسئله نگاه کرد. فشار فناوری و کشش نیاز بشر، همه کشور‌ها و جوامع را به سمت یادشده سوق می‌دهد، آنچه مهم است جلوگیری از غافلگیری راهبردی و آماده بودن برای مواجهه با آینده این فضا است.