خانواده‌ها ریشه عادت‌های تغذیه‌ای اشتباه دانش‌آموزان

به گزارش مجله خبری نگار، شاخص‌های کم‌وزنی، لاغری و کوتاه قدی که برای تشخیص سوء‌تغذیه استفاده می‌شوند، در برخی استان‌ها «حدود دو برابر متوسط کشوری است» و در سال‌های اخیر مجریان دولتی با تاکید بر تاثیر والدین در ایجاد عادت‌های تغذیه‌ای غلط دانش‌آموزان اعلام کرده‌اند، نمودِ سوء‌تغذیه در برخی مناطق مشهود‌تر است و این موضوع تهدید بزرگی برای سلامت جامعه به شمار می‌رود.

اغلب دانش‌آموزان، با اظهار عدم تمایل به خوردن وعده صبحانه، ترجیح می‌دهند خود را با کیک و آب‌میوه و سایر خوراکی‌های غیرمفید سیر کنند. از سویی هنوز بوفه‌های مدارس برای ارائه تغذیه سالم با وضعیت مطلوب فاصله دارند و توزیع شیر رایگان هم که بر سلامت دانش‌آموزان و کاهش نرخ چاقی و سوءتغذیه اثرگذار است، در حد حرف باقی مانده و از سال ۹۶ به بهانه کمبود منابع اعتباری، این اقدام متوقف شده است. آبان ماه امسال علیرضا کاظمی، وزیر آموزش‌وپرورش در حاشیه جلسه هیئت‌دولت در پاسخ به پرسشی درباره برنامه دولت برای توزیع شیر، پاسخ داده بود: «دکتر پزشکیان دستور دادند این موضوع در بودجه امسال گنجانده شود. اگرچه در بودجه ۱۴۰۳ وجود نداشت، اما دستوری از سوی رئیس‌جمهور گرفتیم که اگر منابع آن تأمین شود، طبیعتا آن را دنبال کرده و اجرا می‌کنیم. تلاش کردیم تا در بودجه ۱۴۰۴ این امر محقق شود.

در تبصره‌های بودجه ۱۴۰۴ این موضوع دیده شده و در تلاشیم به عنوان یک برنامه پایدار در آموزش‌وپرورش کشور مورد توجه باشد.» با‌این‌حال مشخص نیست که این وعده تا چه حد رنگ واقعیت به خود بگیرد. آنچه در این میان به نگرانی‌ها اضافه می‌کند، کم‌توجهی به تغذیه سالم در وعده‌های غذایی است که بر سلامت و یادگیری دانش‌آموزان تاثیر بسزایی دارد. کودکان ونوجوانان به دلیل رشد سریعشان بیشتر از بزرگسالان به تغذیه مناسب نیاز دارند و اگر نیاز‌های غذایی متنوع آنها برآورده نشود در معرض سوءتغذیه قرار خواهند گرفت. محققان معتقدند در کودکان، تغذیه بیش از عواملی همچون ژنتیک نقش دارد. «میانگین وزن کودکان طبقات محروم در جوامع در حال توسعه به نسبت کودکان همسن خود در کشور‌های توسعه‌یافته ۳۰ درصد کمتر است.» این وضعیت کودکان را مستعد بیماری‌های ناشی از سوءتغذیه همچون بیماری‌های انگلی و عفونی می‌کند، موجب کم شدن توان ذهنی می‌شود و از نظر جسمی لاغری، کوتاه‌قدی و کم‌وزنی را به دنبال دارد. نوع دیگر سوء‌تغذیه پدیده چاقی در کودکان است که در سال‌های اخیر رشد چشمگیری در مناطق شهری و استان‌های نسبتاً برخوردار داشته است؛ پدیده‌ای که بیشتر ناشی از ضعف فرهنگی خانواده‌ها در تغذیه کودکان است.

بنا بر آخرین آمار رسمی وزارت بهداشت و درمان، «حدود ۱۶ درصد کودکان زیر ۶ سال و ۸۰۰ هزار کودک در سنین رشد با کمبود انرژی و مواد پروتئینی و البته کمبود ریزمغذی‌ها مواجهند. این آمار بر کمبود وزن ۱۱ درصد کودکان و لاغری شدیدی ۵ درصد از کودکان اشاره دارد. بر اساس این آمار، «خراسان رضوی با ۱۶/۹۰ درصد، اصفهان با ۱۶/۴۹ درصد و سیستان و بلوچستان با ۱۲/۵۷ درصد بیشترین سهم استانی کودکان دارای سوءتغذیه را دارند.» لاغری مزمن، کمبود ویتامین‌ها و کالری گذشته از افزایش بیماری‌های عفونتی و انگلی در سنین کودکی، در بزرگسالی نیز این کودکان را با امراض متعددی مواجه می‌کند. گفته شده چاقی و افزایش دیابت یکی دیگر از موارد سوءتغذیه در کودکان است. ناکافی بودن مواد غذایی سالم در دسترس خانواده‌ها، ناآگاهی مادران و خانواده‌ها از چگونگی تغذیه کودکان از دلایل آن است و اگرچه وعده‌های غذایی سه‌گانه در خانواده وجود دارد، اما به لحاظ کیفی مواد غذایی مصرف شده فاقد تأمین مواد مورد نیاز بدن است و بیشتر سیرکننده است تا انرژی‌بخش. 

مصرف مواد غذایی ارزان‌تر و فاقد ارزش کافی از سوی اقشار کم‌درآمد

مطابق اظهاراتی که اخیرا منیر افتخاری‌نیا، کارشناس مرکز بهداشت دانشگاه علوم پزشکی زاهدان مطرح کرده، «شاخص‌های کم وزنی، لاغری و کوتاه قدی که برای تشخیص سوء تغذیه استفاده می‌شوند، در سیستان و بلوچستان حدود دو برابر متوسط کشوری است و بیشتر مبتلایان به سوء تغذیه کودکان زیر پنج سال هستند.» افتخاری‌نیا با بیان اینکه «در نوجوانان هم مشکل سوء تغذیه وجود دارد»، گفته است: «در کودکان «به دلیل قرار گرفتن در سنین رشد این مشکل جدی‌تر است.»

حسین راغفر، مدرس اقتصاد و پژوهشگر نیز بر اساس آمار منتشر شده از سوی دبیرخانه شورای عالی سلامت و امنیت غذایی عنوان کرده، «در سیستان و بلوچستان ۵۴ درصد از کودکان دچار سوء تغذیه و کوتاه قامتی و ۲۵ درصد هم دچار کم وزنی ناشی از اختلال در تغذیه هستند.»

اگرچه با تغییر سبک زندگی و ترویج عادت‌های بد‌غذایی روند سوء تغذیه در حال افزایش است، اما مشکلات معیشتی نیز در عدم دسترسی به غذای با‌کیفیت سهم بسزایی دارد. گرانی منابع غذایی پروتئینی و ریزمُغذی‌ها، اقشار کم‌درآمد را به سمت مصرف بیشتر نان و برنج و نشاسته که ارزان‌تر و فاقد ارزش غذایی کافی است، سوق داده تا تنها شکم‌شان سیر شود. در چنین شرایطی، چاقی ناشی از فقر رخ می‌دهد که خود نوعی سوءتغذیه است. از طرفی برخی دانش‌آموزان به‌واسطه تاثیر تغییرات آب‌و‌هوایی بر کشاورزی و دامپروری به‌عنوان شغل اصلی مردم، با تحدید معیشت و سبد غذایی‌شان مواجه‌اند. افتخاری‌نیا، کارشناس مرکز بهداشت دانشگاه علوم پزشکی زاهدان با تأیید اینکه «درآمد خانوار یکی از مهم‌ترین عواملی است که در تغذیه با‌کیفیت و بی‌کیفیت نقش دارد»، اعلام کرده: «در خانواده‌های با جمعیت بالا و درآمد کم، سوءتغذیه بیشتر مشاهده می‌شود.» 

سمیه فلاحی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی بهشتی تهران هم ۷ آبان ۱۴۰۳ شیوع سوءتغذیه در استان‌های سیستان و بلوچستان و هرمزگان را «از نوع لاغری و کم‌وزنی» دانسته و گفته است: «به نظر می‌رسد سوءتغذیه کودکان مبتلا به کمبود وزن ریشه در عادت‌های بد غذایی و فقر اقتصادی خانواده‌ها دارد.» این درحالی است که دولت و مجلس اعتبار لازم برای مناطق محروم را برای وزارت آموزش و پرورش تامین نکرده‌اند و این وزارتخانه نتوانسته به صورت مستمر میان دانش‌آموزان مواد غذایی توزیع کند و تاثیری در رشد و جبران کمبود‌های تغذیه‌ای دانش‌آموزان داشته باشد. به این ترتیب دسترسی گروه‌های مختلفی از دانش آموزان به پروتئین و لبنیات، سبزیجات و به ویژه میوه کاهش یافته و سبد غذایی اقشار آسیب‌پذیر به‌طرز خطرناکی به کربوهیدرات و چربی محدود شده است! طی سالیان گذشته در برخی مناطق توزیع تغذیه، شیر و قرص آهن توانسته بود کمبود‌ها را کمی جبران کند و لازم است بازهم برای مناطق محرومی که دچار خشکسالی‌اند به‌صورت محدود، این اقدام را انجام داد، چرا که سوءتغذیه دانش‌آموزان به اختلال در تمرکز و یادگیری آنها منجر می‌شود. 

بهرام اژدری، کارشناس تغذیه در این باره می‌گوید: «مسئولان اگر بخواهند توزیع شیر تغذیه‌ای را در استان‌ها فعال کنند هزینه زیادی دارد، اما این اقدام باید صورت بگیرد، چراکه مقام معظم رهبری بر بهره مندی همه اقشار جامعه از سبد غذایی کافی و مغذی و سالم و تامین تغذیه سالم به عنوان یک موضوع کلیدی و اولویت‌دار تاکید کرده‌اند. حتی می‌شود در نقاط دارای آسیبِ بیشتر این اقدام انجام شود یا اینکه در مدارس به دانش‌آموزانی تغذیه تعلق بگیرد که دارای سوءتغذیه هستند چرا که حالت گرسنگی در دانش‌آموزان سبب می‌شود یادگیری این افراد روند کندتری داشته باشد و سبب عدم تمرکز دانش‌آموزان می‌شود.» اژدری عنوان می‌کند: «برخی دانش‌آموزان علاوه بر سوء تغذیه به کم‌خونی و کمبود ویتامین «ای» هم دچارند و اگر به‌موقع اقدامات مداخله‌ای انجام نشود، در کوتاه‌مدت شاهد افزایش بیماری‌های عفونتی و انگلی خواهیم بود و این کودکان در بزرگسالی نیز با مشکلات سلامتی زیادی مواجه می‌شوند.»

نقش مادران در بهبود کیفی تغذیه کودکان

موضوع دیگری که این کارشناس تغذیه بر آن تاکید می‌کند: «نقش مهم خانواده در ترویج عادت‌های غذایی است که در این زمینه مادران به‌عنوان تنظیم کننده فعالیت‌های اقتصادی خانواده نقش مهمی در بهبود نسبی تغذیه کودکان خواهند داشت و اگر بتوانند در برنامه‌ها و کلاس‌های آموزش مدیریت خانواده و دوره‌های آگاهی‌بخشی در زمینه تغذیه کودکان شرکت کنند، وضعیت تغذیه دانش‌آموزان بهبود می‌یابد. واضح است که یکی از عوامل اصلی ایجاد سوءتغذیه در کودکان، مشکل دسترسی به تغذیه با‌کیفیت و عدم آگاهی است و نیز شرایط اجتماعی- فرهنگی هر منطقه از لحاظ دانش، آگاهی، سطح سواد، شرایط محیطی و بحران کم‌آبی نیز در وضعیت تغذیه هر منطقه نقش مهمی دارد.»

 اژدری بیان می‌کند: «در بسیاری از نقاط کشور به‌خصوص در مناطق محروم روستایی، زنان به‌عنوان اداره‌کنندگان امور منزل شناخته می‌شوند. در مناطق روستایی، برگزاری دوره‌های آموزشی- بهداشتی، استفاده از کتابخانه‌های روستایی و یا دیگر خدمات دهیاری‌ها، (همچون مراجعه حضوری به منازل برای آگاهی‌رسانی به زنان در اهمیت تغذیه و…) کمک مفیدی در آگاهی‌بخشی به زنان مناطق محروم است تا بتوانند از منابع موجود در دسترس، بهترین بهره‌وری را داشته باشند و با برنامه‌ریزی درست اقتصادی به حل مشکل سوءتغذیه کودکان خود کمک کنند. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد، ارتقاء اطلاعات و دانش تغذیه‌ای خانوار به‌ویژه مادران به دلیل خرید مواد غذایی موردنیاز با در‌نظر‌گرفتن بودجه‌ی خانوار بسیار حائز اهمیت است. از طرفی میزان سواد مادران تاثیر چشمگیری بر سلامت فرزندان دارد. سوءتغذیه در کودکانِ مادران باسواد کمتر از سوءتغذیه در کودکان مادرانی است که بی‌سواد و یا کم‌سوادند.»

این کارشناس تغذیه بر کمبود مواد پروتئینی و قندی و نیز کمبود ریزمغذی‌هایی همچون آهن و روی در کودکان استان‌های محروم تاکید کرده و می‌گوید: «برنامه تغذیه مدارس همچنان پا در هواست و به‌طور منظم و مناسب اجرایی نشده است. مکمل‌های ویتامین که زمانی قرار بود در برنامه مدارس گنجانده شود، ابتدا فقط به ویتامین «دی» و قرص آهن در مدارس دخترانه محدود بود که در حال حاضر اثری از آن نیست مگر به شکل پراکنده در برخی مناطق محروم. از سوی دیگر توزیع شیر رایگان هم که بر سلامت دانش‌آموزان و کاهش نرخ چاقی و سوءتغذیه اثرگذار است، در حد حرف باقی مانده و از سال ۹۶ به بهانه کمبود منابع اعتباری، این اقدام متوقف شده است. گویا در تبصره‌های بودجه ۱۴۰۴ این موضوع دیده شده تا به‌عنوان یک برنامه پایدار در آموزش‌وپرورش کشور اجرایی شود، با‌این‌حال مشخص نیست که این وعده رنگ واقعیت به خود بگیرد. کمک خیرین و برنامه‌های حمایتی دولت‌ها نیز در غذارسانی به دانش‌آموزان مناطق محروم اصلا کافی نیست و یا کمتر اقلام غذایی‌ای که تامین‌کننده کالری و پروتئین است، توزیع می‌شود؛ بنابراین اگر هم جسته و گریخته اقداماتی در این بخش انجام شود بسیار کوتاه‌مدت، محدود و ناکافی است.» 

نیمی از دانش‌آموزان صبحانه نمی‌خورند! 

دکتر محمد صفاریان، از متخصصان تغذیه نیز با بیان اینکه تغذیه سالم در وعده‌های غذایی بر سلامت و یادگیری دانش‌آموزان موثر است، می‌گوید: «تغذیه در سنین مدرسه بر سلامت جسمی، ذهنی و در‌نهایت نتایج تحصیلی کودکان تاثیر عمده‌ای می‌گذارد. دانش‌آموزان در سنین مدرسه، در مقطع‌گذار از کودکی به نوجوانی قرار دارند و به همین خاطر در طول روز به میان‌وعده و وعده‌های غذایی مقوی نیازمند هستند. دانش‌آموزان مدت زمان زیادی را صرف حضور در کلاس‌های آموزشی و یا فوق‌برنامه می‌کنند، بنابراین ساعت‌های طولانی به دور از خانواده هستند. این موضوع به دو دلیل می‌تواند چالش‌برانگیز باشد. اولا دانش‌آموزان شروع به انتخاب‌های غذایی مستقل می‌کنند و کمتر از خانواده خود تاثیر می‌پذیرند و طبیعی است والدین از بابت سلامت غذا‌های مصرفی توسط فرزندان خود در مدرسه نگران باشند چرا که در بسیاری مواقع غذا‌ها و لقمه‌هایی که برای آنان تهیه می‌کنند دست‌نخورده می‌ماند. در وهله دوم سپری کردن اغلب ساعات روز پشت میز و نیمکت‌های مدرسه، اغلب به معنای کاهش فعالیت فیزیکی است.»

این متخصص تغذیه در ادامه با ابراز نگرانی از حذف صبحانه در وعده‌های غذایی دانش‌آموزان تصریح می‌کند: «تقریبا نیمی از دانش‌آموزان صبحانه نمی‌خورند حال‌آنکه خوردن این وعده غذایی بسیار مهم است. در مدارس باید به میان‌وعده‌ها در قالب چاشت توجه شده و غذا‌های سالم عرضه شود، هرچند این اقدام مستلزم صرف هزینه است و خیلی از مدارس از پس آن برنمی‌آیند، اما یادمان باشد اگر دانش‌آموزی صبحانه نخورده باشد روی تمرکز ذهنی‌اش بر درس و نحوه حضور مطلوب‌اش در کلاس موثر است. البته لازم است وعده صبحانه ویژگی‌هایی داشته باشد. ترجیحا غذا‌های شیرین در این وعده نباید مورداستفاده قرار گیرد، گرسنگی و غذا‌های شیرین بر تمرکز ذهنی آنان در ساعات پایانی مدرسه و یادگیری دروس اثر نا‌مطلوبی می‌گذارد. باید برای دانش‌آموزان؛ میان‌وعده‌های سالم تهیه کرد، اگرچه عرضه هله‌هوله‌هایی مثل چیپس و پفک و... در بوفه‌های مدارس تا حدودی کنترل شده است، اما عرضه غذا‌های سالم نیز در مدرسه باید ازنظر بهداشتی مطمئن باشد. برخی غذا‌ها نظیر عدسی حتما توزیع شده و نحوه ارائه و مصرف آن در مدرسه به‌گونه‌ای باشد که نگرانی‌های بهداشتی ایجاد نکند.» (۱)

وی با اشاره به اینکه بر اساس آمار در کشور‌های پیشرفته ۵۲ درصد دانش‌آموزان صبحانه نخورده به مدرسه می‌روند که این امر کیفیت حضور آنان در کلاس را کم کرده و قدرت گیرندگی ذهنی آنان را کاهش می‌دهد لذا استفاده از غذای مناسب در وعده صبحانه ضروریست، عنوان می‌کند: «اهمیت مصرف غذا‌های مفید و سالم در وعده صبحانه به هنگام حضور در مدرسه بیشتر است. تخم‌مرغ جزو کامل‌ترین غذاهاست و ساندویچ‌های ساده پنیر و گردو برای تغذیه مناسب است. یکی از وظایف مهم والدین فراهم کردن برنامه غذایی متنوع در طول هفته است. برنامه‌ای که در آن به پنج گروه مواد غذایی (نان و غلات، گوشت، سبزی، میوه، لبنیات) توجه شده و مقدار تنقلات ناسالم مانند نوشابه‌ها، شیرینی‌جات، چیپس و.. در آن به حداقل رسیده باشد. والدین باید سعی کنند خود نیز از یک الگوی غذایی سالم پیروی کنند چرا که فرزندان آنها عادات غذایی مشابهی با والدین خواهند داشت و لازم است اطمینان حاصل کنند که فرزندانشان قبل از رفتن به مدرسه حتما صبحانه می‌خورند. یک صبحانه خوب حدود یک سوم از کالری دریافتی کودکان را در بر می‌گیرد و شامل غلات (نان کامل یا جو دو سر)، یک منبع پروتئین (تخم مرغ یا پنیر)، یک لیوان شیر و یک عدد میوه به‌عنوان منبع ویتامین «سی» است. در حال حاضر رشد بچه‌ها به علت عادت بد‌غذایی و مصرف فست‌فود‌ها کُند است. قد و وزن از شاخص‌های رشد افراد به‌حساب می‌آید، که بر اساس گزارش‌های مراکز بهداشت مطلوب نیست و در ارتباط با سوءتغذیه موارد متعددی گزارش شده است.»

این متخصص تغذیه تصریح می‌کند: «عادت‌های ناصحیح تغذیه‌ای و مصرف فست فود‌ها و نوشیدنی‌های نامناسب، در بچه‌ها بالاست که البته منشأ این رفتار‌های تغذیه‌ای در خانواده‌هاست تا مدارس، باید خانواده‌ها نسبت به اصلاح رفتار‌های تغذیه‌ای خود اقدام کنند، زیرا عادت‌های تغذیه‌ای غلط از خانواده نشأت می‌گیرد. در حال حاضر رشد قدی بچه‌ها تا سنین پیش از مدرسه، کندتر شده و این موضوع، نقش غذا‌های فست فودی و نوشیدنی‌های نامناسب را آشکار می‌کند.»

رسیدن سن چاقی به ۱۶ سالگی!

این متخصص تغذیه در پایان خاطرنشان می‌کند: «سوءتغذیه و چاقی دو طیف از مشخصات وضعیت تغذیه جامعه در حال‌گذار ماست به‌طوری‌که عده‌ای از بچه‌ها سوء تغذیه ناشی از رفتار‌های بد دارند و گروهی هم با مصرف غذا‌های غیرمفید دچار عارضه چاقی هستند؛ بنابراین آگاه کردن دانش‌آموزان در زمینه تغذیه سالم از وظایف والدین و سیستم آموزشی کشور است؛ دانش‌آموزان باید با هرم غذایی متناسب با سن خود آشنا شده و از اهمیت و خصوصیات تغذیه سالم، منابع غذایی مفید و عوارض سوءتغذیه و بی‌تحرکی آگاه باشند. علاوه بر ارائه مطالب آموزشی در این حوزه به‌صورت تئوری، این اطلاعات می‌تواند از طریق اردو‌های آموزشی جهت بازدید از کارخانه‌های غذایی، برگزاری کلاس‌های آشپزی، جشنواره‌های غذا و مسابقات صورت گیرد.»

پی نوشت:
۱-حسن طباطبایی-قسمتی از گفت‌وگوی محمدصفاریان، متخصص تغذیه در خبرگزاری ایسنا واحد خراسان منتشر شده وبخش‌هایی از آن در گفتگو با «رسالت» است.