اگر به کرمان سفر کردید، مجموعه تاریخی ابراهیم خان را از دست ندهید

به گزارش مجله خبری نگار،مجموعه ابراهیم خان کرمان شامل مدرسه، حمام، آب‌انبار و بازار می‌شود که قدمت آن به حکومت فتحعلی شاه قاجار می‌رسد. ابراهیم خان ظهیر الدوله، حاکم کرمان، این مجموعه زیبا را برای رفاه حال مردم ساخت و همچون مجموعه گنجعلی خان در بافت تاریخی شهر کرمان واقع شده است.

مجموعه ابراهیم خان که در فهرست آثار ملی ایران به چشم می‌خورد، جزو جا‌های دیدنی کرمان به حساب می‌آید و جالب اینکه امروزه بعد از گذشت دو قرن، مدرسه، حمام و بازار ابراهیم خان همچنان فعال هستند.

مجموعه ابراهیم خان کجاست؟

مجموعه ابراهیم خان در شهر کرمان، ضلع شمالی مجموعه گنجعلی‌خان و در جوار میدان گنجعلی‌خان واقع شده است.

آدرس: استان کرمان، شهر کرمان، مجاور میدان گنجعلی‌خان

معرفی مجموعه ابراهیم خان

مجموعه ابراهیم خان شامل مدرسه، حمام، بازار و آب‌انبار می‌شود که در سال ۱۲۳۱ هجری قمری با مساحت تقریبی ۴،۵۰۰ متر مربع ساخته شد. سازنده این مجموعه با الگوبرداری از بنا‌های دوره صفویه، مجموعه‌ای زیبا و تماشایی را برای آیندگان این سرزمین به یادگار گذاشته است. از ویژگی‌های بارز و قابل‌توجه درباره معماری و تزیینات این اثر ملی می‌توان به کاشی خشتی هفت رنگ اشاره کرد که نسبت به دیگر آثار تاریخی دوران صفویه و قاجاریه، بیش از دیگر تزیینات استفاده شده است.

از دیگر نکات جالب در مورد مجموعه ابراهیم خان، هم‌زمانی ساخت بخش‌های مختلف آن همچون حمام، بازار و... است. هرچند «خلوت» یا «خانه مدرس» که قسمتی از مجموعه ابراهیم خان به حساب می‌آید، برخلاف سایر بخش‌ها در زمانی دیگر و توسط فرزندان ظهیرالدوله به مجموعه اضافه شده است.

تزیینات مجموعه ابراهیم خان

نقش‌پردازی در کاشی‌کاری‌های مجموعه ابراهیم خان نمونه‌ای ارزنده از منظره‌سازی به شیوه ترکیبی ایرانی-اروپایی است که کاربرد عناصر بومی و منطقه‌ای در آن کاملا به چشم می‌خورد. به‌عنوان مثال، عناصری از طبیعت و منظر مانند کبک کوهی، درخت، شکوفه و انواع گل‌های کوهی که در منطقه کرمان یافت می‌شود و نقش آن‌ها بر فرش‌های کرمان نیز وجود دارد.

منظره‌پردازی در این مجموعه به دو شیوه هندسی و سنتی و شیوه اروپایی با حجم نمایی و سایه‌پردازی انجام شده است. تنوع در رنگ‌آمیزی، طراحی و کاربرد موضوعات گوناگون در بخش‌های مختلف این مجموعه و ارتباط و هماهنگی موضوعات با محل قرارگیری آن‌ها، از نمونه‌های عالی، اصیل و پابرجای تزیینات دوره قاجار است.

سازنده مجموعه ابراهیم خان

ابراهیم خان ظهیرالدوله، از حاکمان شهر کرمان در دوران حکومت فتحعلی شاه قاجار بود که در سال‌های ۱۲۱۶ تا ۱۲۴۰ هجری قمری بر این سرزمین حکومت کرد. وی نسبت نزدیکی نیز با پادشاه وقت قاجار داشت و در دوران حکومتش به‌دلیل رسیدگی به احوال مردم مخصوصا مردم ستمدیده، از او به‌عنوان فرمانروایی مردم‌دوست یاد می‌شد. ابراهیم خان در زمان حکومت خود در کرمان، عمارت‌ها و بنا‌های بسیاری احداث کرد که از مهم‌ترین و مشهورترین آن‌ها می‌توان به دورازه ارک و مجموعه ابراهیم خان اشاره کرد.

مجموعه ابراهیم خان از چندین بنا از جمله بازار یا قیصریه زرگرها، حمام، آب‌انبار و مدرسه تشکیل می‌شود. ابراهیم‌خان ظهیرالدوله بانی ساخت این مجموعه تاریخی است که آن را در سال ۱۲۳۱ هجری قمری احداث کرد و ازاین‌رو به نام مجموعه ابراهیم خان شهرت یافته است.

بخش‌های مختلف مجموعه ابراهیم خان

مدرسه ابراهیم خان

مدرسه ابراهیم‌خان (ابراهیمیه) از بنا‌های دوران حکومت ابراهیم خان ظهیرالدوله در شهر کرمان است که تا پیش از انقلاب مدرسه مکتب شیخی بود. در مورد تاریخ دقیق احداث بنای مدرسه ابراهیم خان اختلاف نظراتی وجود دارد. به‌عنوان مثال، برخی با توجه به کتیبه‌ای که با هنر کاشی‌کاری در گرداگرد صحن مدرسه ایجاد شده است، تاریخ ساخت را به سال ۱۲۳۲ هجری قمری نسبت می‌دهند. در واقع این کتیبه، قصیده‌ای از «صبای کاشانی» (مشهور به ملک‌الشعرای دربار فتحعلی شاه قاجار) است که بیت آخر آن تاریخ احداث بنای مدرسه را نشان می‌دهد:

زد صبا از پی تاریخ این و آن رقم

سلسبیل از وجود ابراهیم در جنت سبیل

این در حالی است که نویسنده کتاب گنجعلی‌خان، سال ۱۲۹۹ هجری قمری را زمان اتمام مجموعه ابراهیم خان می‌داند. در کتاب جغرافیای کرمان نیز سال ۱۲۳۰ هجری قمری به‌عنوان پایان ساخت مدرسه بیان شده است. از نکات جالب در مورد این مدرسه متروکه نشدن آن در عصر حاضر است؛ چراکه امروزه با گذشت بیش از دو قرن از ساخت این مجموعه ارزشمند تاریخی همچنان مدرسه فعال است و از آن به‌عنوان مکان درس و بحث طلبه‌ها و نیز اسکان ایشان استفاده می‌شود.

معماری و تزیینات مدرسه ابراهیم خان

طراح این مدرسه دو طبقه، پلان آن را به‌صورت مستطیل‌شکل در نظر گرفته است و حجره‌ها نیز در اطراف مدرسه و در چهار ضلع آن احداث شده‌اند. حجره مدرسه، اتاق‌های خادم و چراغ‌دار و آبکش، سرویس‌های بهداشتی، مسجد و کتابخانه از بخش‌های مختلف مدرسه به شمار می‌روند. با توجه به کتیبه‌ای که در ضلع غربی مدرسه وجود دارد، می‌توان به نام سازنده آن پی برد که «استاد اسماعیل قصاع» بوده است. شاه‌نشین، محراب، ایوانچه و غرفه‌هایی که در اطراف قرار دارد، سایر بخش‌های مدرسه هستند.

از زیباترین قسمت‌های مدرسه می‌توان به محرابی مزین به کاشی هفت‌رنگ اشاره کرد که در قسمت انتهایی ایوان قبله قرار دارد و در نگاه نخست، نظر هر بیننده و گردشگری را به خود جلب می‌کند. عناصر تزیینی همچون گچ‌بری‌های زیبا، مقرنس‌کاری‌های هنرمندانه، کاربندی و کشته‌بری نیز جزو تزیینات مدرسه هستند. در بخش جنوبی نیز «خانه مدرس»، توسط فرزندان ابراهیم خان به مدرسه اضافه شده است.

خانه مدرس دارای در‌های ارسی با شیشه‌های رنگی است که هنرمندان ایران‌زمین تمام نمای آن را با کاشی‌کاری تزیین کرده‌اند. از مهم‌ترین نکات مربوط به مدرسه ابراهیم خان، بادگیر موجود در آن است که با ۱۶ متر ارتفاع عنوان رفیع‌ترین بادگیر کرمان را به خود اختصاص داده و با توجه به کتیبه مدرسه توسط استاد اسماعیل قصاع ساخته شده است. همچنین در قسمت سردر ورودی مدرسه که در ضلع غربی قیصریه یا همان بازار ابراهیم خان قرار دارد، طاق‌بندی، تزیینات کاشی‌کاری و نیز حجاری‌های زیبایی بر سنگ یک‌پارچه مشاهده می‌شود. بر بام سردر نیز جایگاه ساعت در نظر گرفته شده که پس از ساخت مجموعه، به آن اضافه شده است.

این مدرسه زیبا در تاریخ یک فروردین ۱۳۴۵ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

حمام ابراهیم خان

حمام ابراهیم خان از دیگر بخش‌های مجموعه باشکوه ابراهیم خان در کرمان است که سردر آن در ضلع جنوبی بازار قیصریه قرار دارد. سازندگان این حمام کهن، آن را همانند دیگر حمام‌های قدیمی کشور در مکانی پایین‌تر از سطح زمین احداث کرده‌اند تا با این روش، آبرسانی بهتر صورت بگیرد و گرمای داخل حمام نیز تا حد قابل‌توجهی حفظ شود. در این حمام تزیینات کاشی‌کاری از نوع خشتی هفت‌رنگ است که در سردر حمام دیده می‌شود.

همچنین طاق حمام به هنر مقرنس‌کاری مزین شده است. با عبور از راهرویی زاویه‌دار می‌توان به بخش رختکن حمام رفت که یک گنبد مرکزی، ایوان‌های جانبی و حوض آب دارد. این حوض آب نه‌تن‌ها به زیبایی فضای داخل حمام افزوده است؛ بلکه نقش پررنگی در بازتاب نور به درون رختکن ایفا می‌کند. کاربندی از عمده تزییناتی است که در ستون‌های سنگی مشاهده می‌شود.

از ویژگی‌های حمام می‌توان به‌شکل راهرو‌های آن اشاره کرد که برای سه اصل محرمیت، جلوگیری از دید و ممانعت از خروج هوای گرم ساخته شده است. رختکن سقفی تقریبا کوتاه دارد که روی ستون‌های سنگی قرار گرفته است و بخشی به‌عنوان اعیان و اشراف در آن وجود دارد.

گرم‌خانه از دیگر قسمت‌های حمام است که برای رسیدن به آن باید راهرویی طویل و زاویه‌دار را طی کرد. حجاری‌های تماشایی و نیز تزیینات زیبا با کاشی‌های خشتی هفت‌رنگ در بخش گرم‌خانه انجام شده است. نور گرم‌خانه از طریق سقف این بخش از حمام تامین می‌شود.

امروزه با گذشت زمان زیادی از ساخت حمام همچنان کاربری آن حفظ شده است و به‌عنوان حمام سنتی استفاده می‌شود. حمام و بازار ابراهیم خان در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفتند.

آب‌انبار ابراهیم خان

آب‌انبار یکی دیگر از بخش‌های مجموعه ابراهیم خان است که در ضلع شمالی بازار قرار دارد. این قسمت از مجموعه که در دوران پویایی خود به‌عنوان معروف‌ترین و پرکاربردترین آب‌انبار‌های کرمان شناخته می‌شد و روزگاری مسئولیت تامین بخشی از آب کرمان را به عهده داشت، هم‌اکنون از جاذبه‌های شهری محسوب می‌شود.

معماری این بنا نیز همانند بخش‌های دیگر مجموعه با الهام از معماری صفوی است. در بخش طاق سردر آب‌انبار می‌توان شاهد مقرنس‌کاری زیبایی بود که کتیبه‌ای از کاشی خشتی، جلوه‌ای تماشایی به آن بخشیده است. سردر آب‌انبار از طریق دهلیزی سقف‌دار و پلکانی به بخش پاآب متصل می‌شود و مخزنی نیز در عمق زمین برای برداشت آب وجود دارد.

تزیینات آب‌انبار

کاشی‌کاری زیبای سردر آب‌انبار دارای زمینه زرد است. هفت قاب به‌شکل گل با گلبرگ‌های نامنظم در یک خط افقی روی زمینه قرار گرفته‌اند که زمینه قاب‌ها سفید و حاشیه آن‌ها سیاه است و داخل هر قاب یک گلدان گل قرار دارد. در فواصل قاب‌ها دسته گل محمدی و گل کوکب آبی دیده می‌شود. حاشیه تابلو زمینه سیاهی دارد و نقش آن گل‌های ریز قرمز و زرد و خطوط مارپیچی زرد است.

تضاد رنگی زرد و سیاه در کاشی‌کاری قاجار نقش مهمی دارد. شکل این ترنج‌ها با قاب‌های حاوی گل و گلدان نیز از انواع شکل‌های منحصربه‌فرد این مجموعه هستند. طبیعت‌گرایی و منظره‌پردازی در کاشی‌کاری‌های مجموعه ابراهیم خان نمونه‌ای زیبا و بی‌نظیر از هنر بومی و محلی منطقه کرمان به حساب می‌آید که با سایر تزیینات دوره قاجار در شهر‌های ایران تفاوت دارد. پرندگانی، چون کبک کوهی، طوطی، گل‌های پنیرک، لاله، مینا، زنبق و آفتابگردان و… با تنوع در نقش و رنگ به‌گونه‌ای جلوه‌گری می‌کنند که این کاشی‌ها را همچون نقش قالی کرمان از سایر نقاط ایران متمایز ساخته است.

بازار ابراهیم خان (قیصریه زرگری)

بازار یکی دیگر از بخش‌های مجموعه ابراهیم خان به حساب می‌آید که با نام قیصریه زرگری نیز شناخته می‌شود و در ضلع شرقی مدرسه و حمام قرار دارد. خوشبختانه کاربری این بخش همانند حمام و مدرسه همچنان حفظ شده و دخل‌وتصرف کمی در آن صورت گرفته است. برای ساخت این قسمت از مجموعه از معماری عصر صفویه استفاده شده و کل سقف‌های آن به همت استادان سازنده کاربندی شده است.

بازار ابراهیم خان دارای طولی نزدیک به ۱۰۰ متر است که فضای بازار قیصریه در حد فاصل آن ایجاد شده است و ورودی به آب‌انبار، حمام و مدرسه نیز در این بخش قرار دارد. قیصریه زرگری یک راسته متقاطع عمود بر بازار کلاه مالی و به موازات بازار کفاش‌ها است.