منادی اندیشیدن به ژرف‌ترین پرسش‌های زندگی

به گزارش مجله خبری نگار، ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام که او را خیام نیشابوری نیز نامیده اند، فیلسوف، موسیقی‌دان، ریاضی‌دان و ستاره شناس دوره سلجوقی است که شعر هم می‌سروده است. اگرچه در چند قرن گذشته فارسی‌زبانان و مردم جهان، خیام را با رباعی‌هایش شناخته‌اند، اما در زمان حیاتش کمتر کسی می‌دانست او شاعر چیره‌دستی است که اندیشه‌های خود را در قالب شعر نیز بیان کرده است.

این شاعر نامدار، علاقه زیادی به فلسفه یونان داشت و پیرو حکمت شیخ‌الرئیس بوعلی سینا بود. هم‌عصرانش او را انسانی کم‌حرف و ژرف‌اندیش توصیف کرده‌اند و شاید به همین دلیل قالب رباعی را برای بیان اندیشه هایش انتخاب کرده است. یکی دیگر از بارزترین ویژگی‌های خیام، جست و جوگری او در جهان پیرامونش است و همین جست و جوگری است که او را در علوم مختلف، تبدیل به دانشمندی برجسته کرده است. به مناسبت ۲۸ اردیبهشت، روز بزرگداشت این شاعر نامدار، با دکتر محمدرضا راشد محصل، پژوهشگر و استاد برجسته زبان و ادبیات فارسی گفتگو کرده‌ایم.

هنر پنهان خیام در عصر او

راشد محصل درباره تأثیرپذیری بسیاری از شاعران از اندیشه خیام گفت: در بسیاری از موارد، شعر خیام موردتوجه شاعران بزرگ فارسی‌زبان و حتی شاعران بزرگ جهان قرارگرفته و این شاعران از مضامین او در شعرشان استفاده کرده‌اند؛ اما تفاوت شعر خیام با دیگر شاعرانی که از روی دست اندیشه‌های او شعر‌هایی را سروده‌اند در این است که خیام در عصر خود نخواسته کسی بداند این رباعی‌ها متعلق به اوست، ولی دیگر شاعران این دیدگاه را ندارند. ما مضامین خیام را در شعر شاعران دیگر می‌بینیم و رباعی‌های عطار از این دسته‌اند.

مورد نفرت برخی اندیشمندان!

این استاد دانشگاه افزود: انسان به‌صورت دایم به دنبال کشف ناشناخته‌ها و آشکارسازی هر آن چیزی است که پنهان مانده، اما همه انسان‌ها مانند خیام، قدرت دریافت و بیان این موارد را ندارند و این بزرگ‌ترین ویژگی شعر اوست. وی خاطرنشان کرد: ما امروز شاهد تکریم خیام هستیم، اما روزگار، همواره بر این پاشنه نچرخیده و در طول تاریخ بعضی فلاسفه و اندیشمندان، ناسزا‌هایی هم به خیام گفته‌اند. به‌عنوان‌مثال نجم رازی در مرصادالعباد معتقد است خیام، بی‌چاره دهری و فلسفی است که از عرفان و ایمان خبری ندارد و از این موهبت محروم بوده است.

خیام نزد جهانیان، شناخته شده‌تر از ما!

راشد محصل در ادامه به توجه ویژه دیگر کشور‌ها به این حکیم بزرگ اشاره کرد و گفت: شعر خیام تا امروزبه زبان‌های مختلف ازجمله، ایتالیایی، انگلیسی، عربی و... ترجمه‌شده و شاید بهترین ترجمه آن ترجمه انگلیسی «فیتزجرالد» است. جرالد، رباعیات خیام را با بعضی از شعر‌های انگلیسی تطبیق داده و واکاوی‌هایی خواندنی در این زمینه داشته است.

شاید بتوان گفت خیام به دلیل ترجمه‌های متعدد و توجه ویژه غربی‌ها به شعر و جایگاه علمی او در دیگر کشور‌ها بیشتر شناخته‌شده است تا میان مردم ما. این ضعف، موضوعی است که باید به آن توجه ویژه‌ای داشته باشیم. وی گفت: خیام، در جست و جوی دقایق و ظرایف، جایگاه والایی دارد و همین اندیشه‌های والاست که لذتی بی‌نهایت را به مخاطب هدیه می‌دهد. البته زنده‌یاد فروزان‌فر معتقد است خیام در ارائه اندیشه‌های خود، نیم‌نگاهی هم به اندیشه‌های یکی از شاعران بزرگ عرب‌زبان داشته است که درباره این نظریه حرف‌وحدیث‌های زیادی وجود دارد.

منابع معتبر شناسایی رباعیات خیام از جعلیات

این پژوهشگر ادبی در ادامه، از رباعی‌های جعلی فراوانی که به نام خیام منتشر می‌شود به‌عنوان یک آسیب یاد کرد و گفت: نوشته‌های «ظهیرالدین ابوالحسن علی بن ابی القاسم زید بیهقی» و «مرصادالعباد» را می‌توان دو منبع معتبر برای تشخیص دقیق رباعی‌های خیام از جعلیات به شمار آورد.

خیام، پوچ‌گراست یا امیدوار به زندگی؟

راشد محصل در پاسخ به نظریه برخی افراد که شعر خیام را پوچ‌گرا می‌دانند خاطرنشان کرد: شعر خیام را نمی‌توان در دسته شعر‌های امیدوارانه‌ای دانست که نگاهی دنیاگرایانه دارد و همچنین این آثار را نمی‌توان پوچ‌گرایانه قلمداد کرد بلکه در تمامی این رباعی‌ها مضامین دقیق و ظریفی وجود دارد که در لابه‌لای کلمات نهفته شده و انسان را به تفکر و اندیشیدن وادار می‌کند. این رباعی‌ها شعر‌هایی عمیق‌اند نه از نوع شعر سطحی که تنها رسالتش انتقال عاطفه به مخاطب است. این حکیم بزرگ به‌صورت مداوم در حال پاسخ‌گویی به سوالاتی بود که در ژرفای ذهنش به وجود می‌آمد و درنهایت برای این که به خودش پاسخ داده باشد، به جست‌وجو می‌پرداخت.

این شاعر به دنبال پاسخ دادن به خود است، نه ارائه پاسخ به دیگران. همین جست و جوگری است که خیام را به دنبال کشف ناشناخته‌ها فرستاده است. اندیشیدن مداوم به موضوعات پیرامون زندگی، همواره میان فلاسفه و شاعران بزرگ شرق و غرب عالم بسیار پررنگ بوده است و از این نظر خیام را می‌توان با «عطار»، «ابوعلاء معری» و تا حدودی شاید با «گوته» مقایسه کرد.

شهرت خیام «ماجرا» دارد

مستند «ماجرا» به مناسبت روز بزرگداشت خیام، شاعر و فیلسوف ایرانی راهی آنتن صبا می‌شود. به گزارش روابط عمومی رادیو صبا، «ماجرا» عنوان یکی از برنامه‌های مستند این شبکه رادیویی است که در قالب گزارش، به بررسی دلایل شهرت افراد و ماجرا‌های معروف می‌پردازد. رادیو صبا در این مستند با رویکرد آشنایی با ابعاد تازه زندگی خیام به دنبال پاسخ به این سؤالات است: «آیا خیام واقعاً شاعر بود؟ چه کسی خیام را به عنوان یک شاعر مشهور کرد؟» مستند «ماجرا» به تهیه‌کنندگی انسیه شمس‌اللهی، روز پنج شنبه (۲۸ اردیبهشت) ساعت ۱۳:۳۰ پخش می‌شود.