واقعا «پول ایران کم ارزش‌ترین پول دنیا» است؟

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: چند روز قبل بود که خبرگزاری اسپوتنیک با استناد به اعلام یک منبع اینترنتی که اعتبار آن قابل برآورد نیست، مدعی شد که این سایت در تابستان امسال، «ریال» ایران را در صدر جدول بی ارزش‌ترین پول جهان قرار داده است. نکته قابل توجه این بود که در جدول مورد ادعا، اولاً تنها ارزش ریال ایران در برابر دلار معادل سازی شده و ارزش سایر ارز‌های بی ارزش در برابر دلار بیان نشده است. ثانیاً ارزش دلار آمریکا برابر با ۴۲ هزار و ۴۰۵ ریال بیان شده که مربوط به قبل از اوج گیری دلار (در سال ۹۷ و هنگام تولد رسمی ارز ۴۲۰۰) است. حال سوال این جاست که واقعیت ماجرا چیست و در مرتبه بعد، این عبارت که «پول ایران بی ارزش‌ترین پول دنیاست» در ترازوی تحلیل اقتصاد کشور، چه وزن و جایگاهی دارد؟

آیا دارای بی ارزش‌ترین پول دنیا هستیم؟

چرخی در منابع دم دستی موجود، از جمله سرویس‌های محاسبه برابری ارز‌ها در گوگل نشان می‌دهد که پاسخ به سوال فوق به احتمال زیاد مثبت است. به عنوان مثال، این سرویس نشان می‌دهد که ریال ایران هم اینک معادل ۰.۰۰۰۱۳ رئال برزیل، ۰.۰۰۳۸ پزوی آرژانتین، ۰.۰۰۰۱۶ بولیویانوی بولیوی و ۰.۰۰۰۰۲۴ دلار آمریکاست. تازه به نظر می‌رسد این ارقام کمتر از میزان واقعی باشد چرا که این سامانه هم اینک هر دلار آمریکا را ۴۲ هزار و ۳۰۰ ریال یعنی تقریبا همان ارز ۴ هزار و ۲۰۰ تومانی نشان می‌دهد! با این اوصاف بدیهی است، پیامی که عبارت «بی ارزش‌ترین پول جهان» مخابره می‌کند، در وهله اول القای بدبختی و فلاکت اقتصادی و به عبارت شسته رفته تر، ضعف شدید «قدرت خرید و رفاه ایرانیان در قیاس با سایر کشور‌های دنیا» است، اما در ادامه خواهیم دید که این برداشت دقیق نیست و به عبارت دیگر گزاره فوق به تنهایی، ارزش تحلیلی زیادی درخصوص وضعیت اقتصادی ایرانیان ندارد.

معایب ثبات واحد پول به قدمت یک قرن

نزدیک به یک قرن است که واحد پول ایران ریال تعیین شده است. به گزارش تسنیم به نقل از منابع تاریخی، واحد پول ریال در ایران از اول فروردین ۱۳۱۱ معادل ۰.۰۷۳۲۲۳۸۲ گرم طلا به عنوان واحد رسمی پول ایران به جریان افتاد. رقمی که اگر آن را با نرخ طلای ۲۴ عیار امروز بسنجیم حدود ۱۴۷ هزار تومان می‌شود! در قانون پولی و بانکی کشور مصوب سال ۱۳۵۱ نیز ارزش هر ریال معادل ۰.۰۱۰۸۰۵۵ گرم طلای خالص تعیین شد که اگر آن را هم با نرخ طلای ۲۴ عیار امروز بسنجیم، حدود ۲۱ هزار تومان کنونی می‌شود.

همان طور که ملاحظه می‌شود، ارزش پول ایران به هیچ عنوان به میزان تعریف اولیه باقی نمانده است. دلایلی برای این موضوع بیان می‌شود که مهم‌ترین آن را می‌توان توسعه اقتصاد پولی و خلق پول در اقتصاد دانست. با این حال، باید گفت همان طور که ارزش پول در کشور ما از تعاریف ثابت فاصله گرفته، در کشور‌های دیگر نیز این اتفاق رخ داده است. منتها شدت این مسئله در برخی کشور‌ها آن چنان بوده که بعضی از آن‌ها تاکنون و در چندین مرحله دراصطلاح به حذف صفر از پول ملی خود روی آورده اند. در این زمینه، گزارش ۲۲ اردیبهشت ۹۹ روزنامه دنیای اقتصاد نشان می‌دهد که آلمان در سال ۱۹۲۳ و پس از گذراندن یک تورم شدید، ۱۲ صفر از پول خود را حذف کرد، همچنین تاکنون برزیل ۱۸ صفر، آرژانتین ۱۳ صفر، بولیوی ۹ صفر، پرو ۶ صفر، افغانستان در دو دهه قبل ۳ صفر و ... را از پول خود حذف کرده اند.

در ایران هم بحث حذف ۴ صفر از پول ملی در سال‌های اخیر مطرح شده است، با این حال، چون این موضوع نیاز به برخی ملاحظات فنی و اجرایی دارد از جمله ثبات و پایداری تورم در سطوح پایین، تاکنون به اجرا درنیامده است. این‌ها همه در حالی است که تاکنون در اقتصاد ایران، ریال نزدیک به ۱۰۰ سال، تغییری نکرده است. به همین دلیل در افواه، امروزه تقریباً واحد «تومان» به طور کامل جای ریال را گرفته است. پس تا این جا و بدون هیچ بررسی فنی می‌توان گفت که مقایسه ارزش ریال ۱۰۰ ساله ایران با پول‌هایی که طی ۱۰۰ سال اخیر چندین بار شارژ ارزش و صفرزدایی شده اند، فی نفسه درست نیست.

تغییرات ارزش، مهم‌تر از ارزش لحظه‌ای!

اگر کمی بخواهیم دقیق‌تر نگاه کنیم، باید گفت برای پی بردن به ارزش واقعی یک پول ملی در قیاس با پول ملی دیگر، تغییرات نسبی آن‌ها اهمیت بیشتری دارد. به طور خلاصه در کوتاه مدت درآمد‌ها به هر صورت خود را با ارزش پول هر کشور هماهنگ می‌کنند، اما در مقایسه بین دو اقتصاد، قضیه زمانی اهمیت دارد که در یک دوره زمانی مثلاً ارزش پول یک کشور نسبت به کشور دیگر تغییر کند. به طور مثال اگر در دوره‌ای ارزش دینار عراق در کشور ما زیاد شود، می‌توان پی برد که تورم در کشور ما بیشتر از عراق بوده و در کوتاه مدت، ارزش پول ما و قدرت خرید مردم ایران نسبت به عراق کمتر شده است. برای همین این که صرفاً بگوییم ارزش ریال به طور مثال یک ۲۲۰ هزارم دینار عراق است، (با فرض هر دینار عراق معادل ۲۲ هزار تومان)، معنی خاصی در خصوص تغییر رفاه و قدرت خرید مردم نخواهد داشت. البته نباید از نظر دور داشت که ارزش ریال ایران در سال‌های اخیر مثلاً نسبت به دلار به شدت کم شده که نتیجه آن به مرور عقب افتادگی رفاه مردم نسبت به «وضع پیشین خود» بوده است.

قدرت خرید، مهم‌تر از تورم نسبی است!

اما در گام بعدی می‌توان تحلیل را جلوتر برد. عقب افتادگی قدرت خرید مردم ایران نسبت به وضع پیشین خود، الزاماً به معنای عقب افتادن رفاهی در بین دیگر کشور‌ها نیست. دلیل آن اولا به امکان تغییر وضعیت مردم دیگر کشور‌ها بر می‌گردد. به عنوان مثال چندی پیش بود که گزارش نشریه آمریکایی فورچون مبنی بر اثر گرانی دلار جهانی بر اقتصاد کشور‌ها منتشر و در آن بیان شد که این موضوع موجب سقوط ارزش روپیه هند، افزایش هزینه‌های زندگی در مصر و ... شده است. ثانیا به سیاست‌های حمایتی دولت‌ها بر می‌گردد.

به عنوان مثال در ایران پس از تغییر نرخ حامل‌های انرژی، به مبلغ یارانه نقدی اضافه شده که هر چند به مرور زمان مجدد ارزش آن کاسته شده، اما در هر حال برای مدتی و تا حدی قدرت خرید مردم را حفظ کرده است. در مجموع این قسمت باید گفت شاخصی در اقتصاد وجود دارد به نام برابری قدرت خرید. به طور اجمالی این شاخص می‌گوید که برای خرید یک سبد یکسان، مردم کشور‌ها چه میزان دلار می‌پردازند. این جاست که پای عوامل مختلفی در راستای محاسبه قدرت خرید مردم به میان می‌آید و همین موجب تغییر وضعیت قدرت خرید مردم کشور‌ها نسبت به هم می‌شود. به عنوان مثال سیاست‌های حمایتی در کشور ما موجب می‌شود که مثلاً اگر قیمت یک کیسه آرد نانوایی به نرخ گندم وارداتی ۶۰۰ هزار تومان باشد، با یارانه دولت و برای نانوایی‌ها و عرضه نان به مردم، به کمتر از ۱۰۰ هزار تومان برسد. این یارانه ممکن است در کشوری دیگر به دلایل مختلف کمتر یا بیشتر باشد که موجب می‌شود قدرت خرید نان مردم آن کشور در مقایسه با کشور ما کمتر یا بیشتر باشد.

در هر حال، نگاهی به وضعیت کشور‌ها ذیل شاخص تولید ناخالص داخلی (یا درآمد) سرانه به روش برابری قدرت خرید، نشان می‌دهد که ایران جایگاه ۸۵ را در بین بیش از ۲۰۰ کشور اعلام شده در فهرست داراست و اگر تولید ناخالص داخلی را بدون در نظر گرفتن تعداد جمعیت در نظر بگیریم، تولید ناخالص ایران در رده بیست و یکمین قدرت اقتصادی دنیا قرار دارد.

رفاه مهم‌تر از قدرت خرید!

در پایان باید به اهمیت شاخص‌های مختلفی که ورای قدرت خرید مردم و برای سنجش رفاه مردم کشور‌ها استفاده می‌شود، اشاره کرد. یکی از مهم‌ترین این شاخص ها، شاخص توسعه انسانی است که به طور کلی شامل سه رکن اساسی آموزش، بهداشت و رفاه اقتصادی (درآمد ناخالص ملی سرانه به روش برابری قدرت خرید) است. در این زمینه، آمار‌های سازمان ملل نشان می‌دهد ایران در سال ۲۰۲۱ در بین کشور‌های دنیا، در رده ۷۶ و در زمره کشور‌های دارای توسعه انسانی بالا قرار گرفته است. در مجموع همان طور که با دلایل و آمار فوق ملاحظه شد، گزاره ابتدایی یعنی پول ایران کم ارزش‌ترین پول جهان، معنی خاصی از نظر مقایسه رفاه اقتصادی ایرانیان با دیگر کشور‌ها ندارد.