خطر از بین رفتن منابع فارسی در هند

به گزارش مجله خبری نگار و به نقل از روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، نشست افتتاحیه همایش بین‌المللی «میراث مشترک ایران و هند: نسخ خطی (ظرفیت‌ها و چالش‌ها)» در روز یکشنبه (۲۴ بهمن ۱۴۰۰) با حضور غلامعلی حدادعادل، رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی و بنیاد سعدی، نجفقلی حبیبی، عضو هیئت امنای سازمان، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدمهدی ایمانی‌پور، رییس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، اکبر ایرانی، مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب، علیرضا مختارپور، رییس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و معاونان و مدیران و همکاران سازمان برگزار شد.

غلامعلی حداد عادل با اشاره به اهمیت پرداختن به موضوع «میراث مشترک ایران و هند: نسخ خطی (ظرفیت‌ها و چالش‌ها)» گفت: سابقه روابط فرهنگی ایران و هند به پیش از اسلام بازمی‌گردد و شاید بتوان یکی از بارزترین نمونه‌ها و دستاورد این رابطه فرهنگی را سفر برزویه طبیب به هند و ترجمه کتاب «کلیله و دمنه» دانست. گمان می‌رود اولین ترجمه کتاب «کلیله و دمنه» به زبان پهلوی بوده و پس از آن به سایر زبان‌ها ترجمه شده است که نشان می‌دهد ایران، اولین کشوری بود که این کتاب را به زبان دیگری برگرداند و این اثر از زبان پهلوی به عربی و سپس به فارسی ترجمه شده است.

رییس بنیاد سعدی با اشاره به تحولات روابط فرهنگی دو کشور پس از اسلام ادامه داد: روابط فرهنگی در دوران اسلامی تقویت شد و حدود ۷۰۰ یا ۸۰۰ سال، زبان فارسی، زبان مشترک فرهنگی، علمی، دیوانی، درباری مردم هند بود.

رییس فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی با اشاره به ناشناخته بودن گنجینه کتاب‌ها و نسخه‌های خطی بین ایران و هند گفت: تاریخ هزارساله زبان فارسی و فرهنگ اسلامی در هند سبب شد تا در کتابخانه‌های این کشور گنجینه ناشناخته عظیمی از کتب و نسخ خطی وجود داشته باشد؛ به اعتقاد من طول تاریخ و عرض جغرافیایی این عرصه گسترده است.

حدادعادل با ابراز خرسندی از برقراری تعامل مثبت بین کشور‌های ایران و هند، ادامه داد: خوشبختانه در حال حاضر روابط ایران و هند به ویژه در حوزه فرهنگی و سایر عرصه‌ها مطلوب است. حدود ۱۰ سال پیش در ایران، ۲۰ موسسه در حوزه مسائل فرهنگی هند فعالیت می‌کردند و به یاد دارم نظیر این همایش حدود ۱۵ سال پیش در قم به همت حجت‌الاسلام والمسلمین حسینی اشکوری درباره نسخ خطی فارسی برگزار شد. اخیرا نیز مقاله‌ای به قلم آقای عمر خالدی از زبان انگلیسی به فارسی ترجمه شده و به‌زودی با نام راهنمای کتابخانه‌های دارای نسخ خطی عربی، فارسی و اردو در هند در مجله «پیام بهارستان» چاپ خواهد شد. در این مقاله ۶۰ کتابخانه بزرگ در هند معرفی و منابع مربوط به تحقیق درباره هریک از کتابخانه‌ها نیز آورده شده است. نویسنده این مقاله می‌گوید، تا کنون حدود یک‌صدهزار نسخه خطی در کتابخانه‌های هند فهرست‌نویسی شده است. این رقم نسخه‌های خطی فهرست‌نشده، نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه‌های شخصی و نیز اسناد اداری و دیوانی را که به زبان فارسی در کتابخانه‌ها و مراکز اسناد وجود دارد، شامل نمی‌شود؛ تعداد این اسناد در حدود ۳۰ میلیون سند تخمین زده شده که در کتابخانه‌های بزرگ هند موجود است.

به گفته رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، کتابخانه‌های خدابخش، نظام حیدرآباد و رضا رامپور جزو مراکز اصلی نگهداری نسخه‌های خطی فارسی، اردو و عربی هستند.

حداد عادل با بیان آسیب‌هایی که این میراث گرانبها را تهدید می‌کند افزود: در حال حاضر در باب نسخه‌های خطی مسائل مختلفی در هند وجود دارد که یکی از این مسائل مربوط به گردآوری این نسخ می‌شود چراکه هم‌اکنون در خانواده‌های هندی افراد آشنا به زبان فارسی وجود ندارد یا تعدادشان اندک است و معانی کتب را نمی‌دانند و قدر و ارزش آن‌ها دانسته نمی‌شود که در نهایت موجب از بین رفتن این منابع می‌شود. همچنین شرایط نگهداری کتاب در کتابخانه‌های هند به خصوص کتابخانه‌های کوچک که تحت نظر دولت نیست، بسیار نامناسب است که به دلیل نبود امکانات مناسب برای نگهداری و حفاظت این کتاب‌ها صدمه می‌بینند.

رییس بنیاد سعدی فهرست‌نویسی را یکی دیگر از جنبه‌های مهم در حفظ و نگهداری نسخ خطی عنوان و بیان کرد: در هند تعداد کتابخانه‌هایی که منابع آن‌ها فهرست‌نویسی نشده است فراوان است و برای انجام آن موضوع دسترس‌پذیر بودن نسخ خطی مهم است. اما در سال‌های اخیر اگر محققی در ایران به یک نسخه خطی در هند احتیاج داشت، باید به هند سفر می‌کرد و مقررات سخت در این کشور موجب شده که دسترسی به این منابع بسیار دشوار به نظر برسد. برای دسترس پذیر کردن نسخ رایزنان فرهنگی کمک شایانی را به پژوهشگران خواهند کرد.

رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی همچنین به برنامه‌های انجام‌شده در طول انقلاب اسلامی در خصوص حفظ این میراث تاریخی مشترک میان دو ملت به خدمات مرکز نور اشاره کرد و در بخشی دیگر از سخنان خود به خدمات دانشمندان ایرانی در حوزه ارتباطات فرهنگی دو کشور پرداخت و گفت: از میان دانشگاهیان زنده‌یاد جلالی نائینی، و فتح‌الله مجتبایی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی از سرآمدان این حوزه بودند. دکتر مجتبایی سرآمد و سرحلقه هندشناسان ایرانی به شمار می‌رود و بر دیگران از حیث آشنایی با ذخایر فارسی در هند تقدم فضل دارد. او حدود ۵۰ سال پیش از سوی موسسه ذاکر الحسین به هندوستان دعوت شد و درباره آثار دینی هندوان که به زبان فارسی ترجمه شده سخنرانی کرد.

او همچنین با بیان این‌که از شخصیت‌های حوزوی می‌توان به مرحوم علامه امینی به عنوان یکی از پیشگامان استفاده از نسخ خطی هند اشاره کرد، گفت که مرحوم شیخ عزیزالله عطاردی قوچانی نیز از اشخاصی بود که عمر خود را وقف این منطقه کرده بود که آن را خراسان بزرگ می‌نامید و سفرنامه‌ای را به عنوان «سیری در کتابخانه‌های هند و پاکستان» دارد.

اکبر ایرانی، مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب نیز در این نشست از پیشینه میراث مشترک ایران و هند گفت و بیان کرد: در این مسیر خدمات و تلاش فرهیختگانی، چون نظیر احمد، امیر حسن عابدی، حسن انوشه و احمد منزوی در زنده نگه داشتن میراث مشترک ایران و هند بر کسی پوشیده نیست و درباره پیشینه میراث مشترک ایران و هند ده‌ها کتاب، صد‌ها مقاله و هزاران نسخه خطی به جا مانده است.

ایرانی با اشاره به سوابق بررسی اشتراکات این دو تمدن افزود: زنده‌یاد سعید نفیسی اشتراکات تمدنی آریایی‌های هند و ایران را مربوط به هفت‌هزار سال قبل از میلاد می‌دانست و گفته که این حلقه ارتباطی بار دیگر در قرن چهارم مجددا برقرار شد و حضور ادبی، فرهنگی و هنری ایرانیان در هندوستان رونق دوچندان گرفت. به گفته مرحوم همایی خدمتی که هندیان به فرهنگ‌نویسی ایرانیان کرده‌اند، مانند خدمتی بود که ایرانیان به زبان و فرهنگ و ادبیات عرب کرده‌اند و هندیان بالغ‌بر ۲۰۰ فرهنگ ادبی در شبه قاره تدوین کردند.

مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب با اشاره به حضور زبان فارسی در شبه قاره هند ادامه داد: قریب به ۸۰۰ سال است که حضور زبان فارسی در شبه قاره هند موجب تولید، تحقیق و تدوین هزاران اثر ادبی، عرفانی، مذهبی و ... شده است که نمود شاهکار‌های ادبی و هنری را در کار‌های اکبرشاه می‌بینیم که بالغ بر ۵۰ اثر نفیس مانند شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی و ... نگارگری، خطاطی و طراحی شده و در نقاط مختلف از موزه‌های جهان پراکنده است.

اکبر ایرانی گفت: نخستین مُصححان آثار ادبی که در شبه قاره هند ظهور کردند عبداللطیف عباسی گجراتی مثنوی معنوی را با ۵۰ نسخه تحقیق و تصحیح کرد. تصحیح دیوان سنایی نیز از دیگر آثاری است که در عصر صفوی به انجام رسیده است. چاپ کتاب‌ها و متون فارسی و عربی در سال ۱۷۸۱، یعنی حدود ۸۰ سال پیش از ورود صنعت چاپ به ایران صورت گرفت.

این همایش بین‌المللی در ادامه به نشست‌های تخصصی به بررسی موضوعات «حفاظت، نگهداری و مرمت نسخ خطی» و «فهرست نویسی نسخ خطی»، «هنر کتاب آرایی» و «نسخه ‍‍‍پژوهی، متن پژوهی» پرداخت. همایش «میراث مشترک ایران و هند: نسخ خطی (ظرفیت‌ها و چالش ها)» امروز (۲۵ بهمن) به کار خود پایان خواهد داد.