به گزارش مجله خبری نگار، پروژه کاهش بودجه دانشگاههای آمریکا که مدت کوتاهی بعد از روی کار آمدن دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا کلید خورد، فضای علمی و پژوهشی را به شدت تیره و تار کرد و نگرانی بسیاری از کارشناسان را از آینده علمی این کشور به دنبال داشت. تحریمهایی که علیه بزرگترین دانشگاههای این کشور از جمله هاروارد و بسیاری از سازمانها و مراکز علمی آمریکا مانند بنیاد علم آمریکا، ناسا و... وضع شد، بسیاری از محققان، دانشجویان و استادان دانشگاهی را بر آن داشت تا تصمیمهای جدی درباره آینده فعالیت خود در سیستم آموزش عالی این کشور اتخاذ کنند.
صدای اعتراض آمریکاییها که بلند شد اروپاییها دست به کار شدند تا از این آب گل آلود ماهی بگیرند و بتوانند بازی را به نفع خودشان تمام کنند. به دنبال آن، دستکم ۱۳ کشور اروپایی از جمله آلمان، فرانسه و اسپانیا در نامهای که در ماه مارس امضا شد، از کمیسیون اروپا خواستند تا به سرعت برای جذب دانشگاهیان بااستعداد اقدام کند. شورای تحقیقات اروپا که تأمینکننده مالی فعالیتهای علمی است، اعلام کرده است که قصد دارد بودجه جابهجایی اعطا شده به محققانی را که به اتحادیه اروپا مهاجرت میکنند، دو برابر کند. در این میان، فرانسه جزء آن دسته از کشورهای اروپایی بود که در آن برهه زمانی هم تمایل بسیار زیادی برای پذیرش استادان، دانشمندان و دانشجویان دانشگاههای آمریکا نشان داده و برنامههایی را نیز برای جذب آنها در دانشگاههای خود در نظر گرفته است که حالا به نظر میرسد با پناهنده شدن ۸ استاد آمریکایی به فرانسه، بستر مناسبی برای اجرای طرح فرانسویها فراهم شده است. انگلیس هم برنامههایی را برای جذب این مغزها ارائه داده است.
در یک نظرسنجی که اواخر مارس ۲۰۲۵ از سوی نیچر صورت گرفت، مشخص شد به دنبال کاهش بودجههای پژوهشی از سوی دولت ترامپ، حدود دوسوم دانشمندانی که در نظرسنجی شرکت کردهاند، حرف از ترک آمریکا زده و عنوان کردهاند با ادامه این روند، آمریکا را به مقصد اروپا یا کانادا ترک خواهند کرد. طبق این نظرسنجی ۷۵.۳ درصد از دانشمندان ترک آمریکا را ترجیح میدهند، در حالی که ۲۴.۷ درصد تمایلی به رفتن از خود نشان ندادهاند. یکی از محققانی که بهتازگی فعالیتهای پژوهشی خود را آغاز کرده با اعتراض به سیاستهای دولت جدید آمریکا مبنی بر کاهش بودجههای پژوهشی، عنوان کرده اجرای این طرح دقیقاً در حساسترین برهه از فعالیتهای پژوهشی ما اتفاق افتاده است. این نظرسنجی که پیش از اعلام نتایج اولیه ماه آوریل توسط وزارت بهداشت و خدمات انسانی انجام شده، از اخراج ۱۰ هزار کارمند این وزارتخانه از جمله دانشمندان آژانسهایی، چون سازمان غذا و دارو و مؤسسه ملی سرطان و سایر ارگانها خبر داده است. ترس آن میرود که این دستورات ترامپ، چند دهه تلاش در حوزههای مختلف درمانی را در وزارت بهداشت و ارگانهای مرتبط نابود کند.
ایلان ماسک در ۸ فوریه در پستی توییتری اشاره کرده بود: «میتوانید باور کنید که دانشگاهها با دهها میلیارد موقوفه، حدود ۶۰ درصد از هزینههای پژوهشی را صرف هزینههای مازاد میکنند.» نیچر در ماه مارس از خوانندگان خود خواست در بررسیهایی که درباره ترک آمریکا توسط محققان انجام میشود، شرکت کنند. نخستین سؤال مطرح شده این بود که «آیا شما محققی هستید که به فکر ترک کشور خود به دنبال ایجاد اختلال در وضعیت علمی از سوی دولت ترامپ است؟» حتی پرسشهای این نظرسنجی در شبکههای اجتماعی نیز به اشتراک گذاشته شد. از میان ۱۶۰۸ نفری که در این نظرسنجی شرکت کردند، ۷۵ درصد پاسخ مثبت دادند. نتایج بهدستآمده نشان میدهد افرادی که فعالیتهای علمی خود را بهتازگی آغاز کردهاند نیز مشتاق به رفتن هستند. ۵۴۸ نفر از ۶۹۰ محقق تحصیلات تکمیلی و ۲۵۵ نفر از ۳۴۰ دانشجوی مقطع دکتری که در این نظرسنجی شرکت کردند، تمایل خود را به ترک آمریکا نشان دادند. آنها هدفشان از رفتن را اقامت در کشوری عنوان کردند که بتوانند در حوزههای علمی پیشرفت کنند.
در این میان، یکی از شرکتکنندگان در نظرسنجی هم اعلام کرد: «من عضو هیئتعلمی دانشگاه هستم و تا جایی که بتوانم در کشورم میمانم و سعی میکنم از آزمایشگاه و دانشجویانم حمایت کنم، اما اگر بودجه مؤسسه ملی بهداشت (NIH) با کاهش چشمگیری مواجه شود، انتخاب دیگری جز رفتن برایمان باقی نمیماند.» بهرغم اینکه بسیاری از محققان و دانشمندان و حتی دانشجویان به دنبال ماندن در آمریکا به امید بهبود اوضاع هستند، به نظر میرسد قدرت دستور اجرایی ترامپ از انگیزه آنها قویتر است و راهی جز رفتن برای آنها باقی نگذاشته است.
امانوئل مکرون، رئیسجمهور فرانسه و اورزولا فون در لاین، رئیس کمیسیون اروپا در پی هدف قرار دادن دانشگاهها از سوی ترامپ، از چندی پیش با برگزاری کنفرانسی در دانشگاه سوربن پاریس، برنامههایی را برای جذب گروهی از دانشگاهیان و محققان آمریکایی طراحی کردند که نسبت به کاهش میلیاردها دلار از بودجههای دانشگاهی و نهادهای تحقیقاتی از سوی دولت آمریکا و نیز حمله به مؤسسات آموزش عالی به دلیل سیاستهای حمایتی از مردم غزه ابراز نگرانی کرده بودند. فعالان دانشگاهی اعلام کردهاند که اقدامات دولت ترامپ از جمله لغو اقامت دائم دانشجویان، تأثیر منفی بر آزادی دانشگاهی گذاشته است که پیشتر سنگ بنای سیستم آموزشی آمریکا بود. شمشیر از رو بستن ترامپ برای دانشگاهها نور امیدی را در دل رهبران سیاسی اروپا روشن کرده است که میتوانند از این ثروت بادآورده آمریکا بهرهمند شوند. از قرار معلوم، اتحادیه اروپا بیشترین تمرکز خود را روی جذب دانشمندان و دانشگاهیان در حوزههای بهداشت، آب و هوا، تنوع زیستی، هوش مصنوعی و فضا قرار داده است. اتحادیه اروپا قرار است تا سال ۲۰۳۰ حدود ۳ درصد از تولید ناخالص داخلی خود را روی تحقیق و توسعه سرمایهگذاری کند.
دانشگاهها و مراکز پژوهشی آمریکا در دوران ترامپ تحت فشار سیاسی بالایی، چون تهدید به کاهش بودجه فدرال قرار گرفتهاند. ترامپ، دانشگاهها را به اتهام حمایت از طرفداران مردم غزه مجازات کرده و به آنها دستور داده است که اقدامات لازم برای حمایت از تنوع، برابری و شمول (DEI) را کنار بگذارند که با هدف ارائه خدمات بهتر برای اقلیتها و جوامع کم درآمد انجام میشود. ترامپ و پایگاه رأیدهندگان او معتقدند دانشگاهها در حفاظت از حقوق مدنی دانشجویان محافظهکار و صهیونیست شکست خوردهاند. در ۱۴ آوریل، دانشگاه هاروارد مجموعهای از درخواستهای دولت ترامپ را رد کرد و وزارت آموزش آمریکا تنها طی چند ساعت، حدود ۲ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار از بودجه فدرال این مؤسسه «آیوی لیگ» را مسدود کرد. در هفتههای گذشته، ترامپ تهدید خود را برای لغو وضعیت معافیتهای مالیاتی هاروارد تمدید کرد و لایحه مالیاتی ۵۰۰ میلیون دلاری این دانشگاه لغو شد.
این وضعیت وخیم تنها گریبانگیر دانشگاه هاروارد نشده و بسیاری دیگر از دانشگاهها نیز با همین مسئله دست به گریباناند. ۱۰ مارس بود که وزارت آموزش آمریکا اعلام کرد نامههایی را به ۶۰ مؤسسه آموزش عالی ارسال کرده و به آنها هشدار داده است که اگر از دانشجویان یهودی در دانشگاهها محافظت لازم صورت نگیرد، با اقدامات تندی مواجه خواهند شد. به دنبال سختگیریهایی که از سوی دولت ترامپ بر دانشگاهها، استادان و دانشجویان اعمال شده، ویزای صدها دانشجوی بینالمللی و فارغالتحصیل به دلیل حضور در تظاهرات حمایتی از فلسطین لغو شده و برخی نیز دستگیر شدهاند. دولت ترامپ همچنین حملات خود را به بنیاد ملی علوم و آژانسهای دولتیای تشدید کرد که تأمینکننده بودجه تحقیقات علوم پایه، ریاضیات و مهندسی به ویژه در کالجها و دانشگاههاست. دوم می ۲۰۲۵ بود که کاخ سفید، درخواست اولیه بودجه برای کاهش ۴ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلاری یا بیش از نیمی از بودجه ۹ میلیارد دلاری این آژانس را ارائه داد. این اقدام پس از دو موج قبلی لغو کمکهای مالی در ماه آوریل و نیز کاهش بودجه سایر نهادهای عمومی انجام میشد.
در پی اقدامات ترامپ، اتحادیه اروپا از همان ابتدا امیدوار بود که بتواند یک پناهگاه امن را برای دانشمندان و دانشگاهیان آمریکایی فراهم و نیز از منافع استراتژیک خود دفاع کند. مدتی بعد، امانوئل مکرون، رئیسجمهور فرانسه از استادان و اعضای هیئت علمی دانشگاههای آمریکا خواست تا در صورت تصمیم برای ترک آمریکا، فرانسه را انتخاب کنند و در ادامه، از برنامههایی برای طرح بودجهای به منظور پوشش دادن هزینههای حضور دانشجویان خارجی به این کشور رونمایی کرد. شورای پژوهشهای اروپا اعلام کرده که بودجه انتقال استادان را به دو برابر افزایش خواهند داد تا از این طریق بتوانند هزینه لازم برای جابهجایی محققان آمریکایی را به اتحادیه اروپا به ازای هر نفر به ۲ میلیون یورو افزایش دهند.
دولت انگلیس از ماهها قبل مشغول آمادهسازی راهکار مشابهی بود. این طرح با حدود ۵۰ میلیون پوند بودجه حمایتی دولتی، برای حمایت از کمکهای مالی تحقیقاتی و پوشش هزینههای جابهجایی تیمهای منتخب دانشمندان که عمدتاً از آمریکا هستند، طراحی شده است. در آلمان هم محافظهکاران و سوسیال دموکراتها به عنوان بخشی از مذاکرات ائتلافی برای تشکیل دولت جدید، برنامههایی را برای جذب بیشتر از هزار محقق جدید و بینالمللی تدوین کردهاند. صدراعظم آلمان در ماههای گذشته اعلام کرده بود که دولت آمریکا در حال حاضر از موضع بالایی علیه دانشگاههای این کشور استفاده کرده به طوری که محققان آمریکایی به فکر استفاده از فرصتهای دیگر برای رشد هستند که به نظر میرسد اروپا مقصد مناسبتری برای آنها باشد.
اروپا چند دهه است که در زمینه سرمایهگذاری در آموزش عالی از آمریکا عقب افتاده است. دفتر آمار اتحادیه اروپا، کل هزینههای تحقیق و توسعه را در اتحادیه اروپا در بین مشاغل، دولتها و دانشگاهها در سال ۲۰۲۳ حدود ۳۸۱ میلیارد یورو اعلام کرده است. در همان سال، طبق گزارش مرکز ملی آمار علوم مهندسی به عنوان یک آژانس دادههای فدرال، کل تحقیق و توسعه در آمریکا حدود ۹۴۰ میلیارد دلار تخمینزده شد. در این میان، ثروتمندترین دانشگاه آمریکا یعنی هاروارد، موقوفهای به ارزش ۵۳ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار در اختیار دارد در حالی که ارزش موقوفه ثروتمندترین دانشگاه انگلیسی و البته اروپایی یعنی دانشگاه آکسفورد تنها به ۱۰ میلیارد و ۷۴۰ میلیون دلار میرسد. یکی از استادان علوم زمین و امور بینالملل در دانشگاه پرینستون در نیوجرسی، پیشبینی کرده است که با ورود استادان و محققان آمریکایی به اروپا، طی چند دهه ظرفیت علمی به سرعت افزایش مییابد تا بتواند با وضعیت فعلی آمریکا برابری کند. در این میان، موانع زبانی اروپایی و قوانین و رویههای استخدامی ناآشنا باعث شده برخی از دانشمندان آمریکایی برای ورود به اروپا دچار شک و شبهههایی شوند. علاوه بر این، بودجه تحقیقاتی و دستمزد محققان در اروپا به مراتب از سطح حقوق و بودجههای تحقیقاتی در آمریکا پایینتر است.
حدود سه هفته پیش بود که ۸ محقق آمریکایی وارد دانشگاه «اکس- مارسی» در جنوب فرانسه شدند. این اتفاق در حالی رخ داد که فرانسه در ماههای گذشته و از زمان بروز اختلافات بین دولت ترامپ و دانشگاهها، تمام توان خود را به کار گرفت تا بتواند طرحهایی را به پناهندگان علمی از آمریکا ارائه دهد. به گزارش france۲۴، این دانشگاه از مدتها قبل اعلام کرده بود که در قالب برنامه ۱۵ میلیون یورویی «فضای ایمن برای علم»، قریب به ۳۰۰ محقق از مؤسسات مختلف آمریکا از قبیل ناسا، دانشگاه استنفورد در کالیفرنیا و دانشگاه برکلی، نامههایی حکایت از تمایل برای حضور در این دانشگاه فرانسوی ارسال کردهاند. هدفی که برای این طرح در نظر گرفته شده، جذب محققان فعال در رشتههای سلامت، پزشکی، همهگیریشناسی و تغییرات آب و هوایی عنوان شده است.
مؤسسه گرانتهام در کالج سلطنتی لندن هم که به طور تخصصی روی پژوهش تغییرات آب و هوایی فعالیت میکند، دو بورسیه را برای محققان تازه کار در حوزههای آب و هوایی از آمریکا در نظر گرفته است و به این شکل، درخواست محققان برای حضور در این دانشگاه نیز رشد داشته است. دانشگاه «اکس- مارسی» یکی از بزرگترین دانشگاههای فرانسه با حدود ۱۲ هزار دانشجوی بینالمللی است که تمایل زیادی دارد تا محققان و دانشمندان آمریکایی را با بودجههای پژوهشی که تا سه سال آینده برنامهریزی شده، به سمت خود جذب کند. «سندبرگ» یکی از ۲۰ محقق و متخصص در حوزههای سلامت، علوم آب و هوا، نجوم و علوم انسانی است که قرار است در ماه سپتامبر راهی فرانسه شود. اصول آزادی آکادمیک در کنار کل سیستم پژوهش و آموزش عالی در آمریکا بسیار تحت فشار است و او ابراز امیدواری کرده است که بتواند تحقیقات خود را در محیطی بازتر و آکادمیکتر دنبال کنند.
طرح دانشگاه «اکس- مارسی» بخشی از یک فشار گستردهتر برای بهرهبردای از کاهش شدید بودجه آموزش اعمال شده از سوی دونالد ترامپ است. فرانسه و اتحادیه اروپا در ماه می، طرحی را برای جذب محققان آمریکایی اعلام کردند به این امید که بتوانند از مغزها و استعدادهای آمریکا به بهانه حمایت از محققان خارجی مهمان بهرهمند شوند. مکرون که فشارهای اعمالشده از سوی دولت ترامپ را اشتباه دانسته، دانشمندان آمریکایی را ترغیب کرده تا فرانسه را به عنوان مقصد بعدی خود برگزینند. او در پست خود در فضای توییتر نوشته بود: «پژوهش در فرانسه یک اولویت، نوآوری یک فرهنگ و علم یک افق بینهایت است. محققان دنیا، فرانسه را انتخاب کنید، اروپا را انتخاب کنید.»
مکرون در ادامه به منظور ترغیب دانشمندان فراری از دانشگاهها و مؤسسات علمی و آموزشی آمریکا اعلام کرده است که دولت فرانسه قریب به ۱۰۰ میلیون یورو را برای کمک به جذب استعدادهای خارجی مدنظر قرار داده است. قانونگذاران فرانسوی لایحهای را برای ایجاد وضعیتی خاص برای «پناهندگان علمی» معرفی کردهاند. کمیسیون اروپا عنوان کرده است که اتحادیه اروپا بسته تشویقی ۵۰۰ میلیون یورویی را برای جذب آهنربایی بلوک ۲۷ کشوری ارائه داده است. طبق شواهد، این دانشگاه از مدتها قبل پیشبینی کرده بود که ۱۲ محقق آمریکایی با بودجه ۱۵ میلیون یورویی را جذب خواهد کرد که از قرار معلوم، در یک هفته گذشته ۸ محقق و استاد دانشگاه از آمریکا وارد این دانشگاه شدند. البته به نظر میرسد که استقبال از پناهندگان علمی برای فرانسه تنها محدود به جذب محققان آمریکایی نمیشود بلکه در سالهای اخیر، از محققانی در دنیا استقبال کرده است که مجبور به ترک کشورهای خود از قبیل اوکراین، یمن، افغانستان و سرزمینهای اشغالی بودهاند.
پارلمان انگلیس اعلام کرده این کشور طرح جدیدی را برای جذب حدود ۱۰ گروه از محققان آمریکایی در نظر گرفته است. اما از قرار معلوم برای این طرح تنها ۵۰ میلیون پوند تأمین شده که در مقایسه با ۱۰۰ میلیون پوند فرانسه و ۵۰۰ میلیون پوند اتحادیه اروپا، رقم چشمگیری نیست. البته دولت انگلیس قرار است حمایتهای بیشتری را از جمله تسهیل اخذ ویزا نیز برای دانشمندان در نظر بگیرد، به طوری که از لزوم ایجاد تغییر در سیستم فعلی ویزا هم صحبت شده تا بتواند به این واسطه، استعدادهای جهانی بیشتری را به انگلیس جذب کند. در سال ۲۰۲۴، هزینه اخذ ویزای انگلیس تقریباً ۱۷ برابر بیشتر از سایر کشورها بود و به نظر میرسد انگلیس برای این که بتواند در اجرای سیاست جذب استعدادهای دنیا موفق عمل کند، قوانینی از این دست را باید دگرگون کند. دولت این کشور میخواهد از این فرصت برای جذب دانشمندان کلاس جهانی به انگلیس و تقویت شهرت این کشور به عنوان پیشگامی جهانی در حوزه پژوهشهای علمی بهره ببرد. آنها فضایی را در اختیار دانشمندان آمریکایی که به انگلیس پناهنده میشوند، قرار خواهند داد تا در آن به ادامه نوآوری و پژوهش و تولید خود بپردازند و با ایستادن بر ارزشهای جهانی علم و دانش، شکافهای مهارتی حیاتی خود را نیز برطرف کنند.
شمار بیسابقهای از دانشجویان آمریکایی برای ثبتنام در دورههای کارشناسی در دانشگاههای انگلیس درخواست دادهاند. فایننشالتایمز در تازهترین گزارش خود دادههای منتشرشده از سوی دانشگاههای انگلیس را نشان میدهد که ۷۹۳۰ دانشجوی آمریکایی برای ترم پاییز سال تحصیلی جدید درخواست دادهاند که در میانگین سالانه حدود ۱۴ درصد رشد داشته و به بالاترین نرخ خود از سال ۲۰۰۶ تاکنون رسیده است. این افزایش شمار دانشجویان در حالی رخ داده که فشار دولت ترامپ بر بخش آموزش عالی بیشتر شده و مؤسسات برجستهای، چون هاروارد و کلمبیا در مرکز این درگیریها بر سر بودجههای فدرال و آزادی آکادمیک قرار گرفتهاند. معاون رئیس بخش تحقیقات و بینش در گروه آموزشی کیستون که یک شرکت بینالمللی جذب دانشجوست، عنوان کرده است: «تهدیدهای ترامپ مبنی بر کاهش بودجه و لغو ویزای دانشجویی، آمریکاییها را از تحصیل در داخل کشور منصرف کرده است. اقدامات و لفاظیهای دولت ترامپ جذابیت آمریکا را کاهش میدهد و باعث میشود دانشجویان، استادان، محققان و دانشمندان این کشور به دنبال جای دیگری برای ادامه مسیر خود باشند که به نظر میرسد انگلیس یکی از مقاصد اصلی آنهاست.»
تنشهای گسترده بر سر آزادیهای دانشگاه، دانشجویان آمریکایی بیشتری را به سمت بررسی مدارک بینالمللی سوق داده است. دانشگاههای دنیا به طور گستردهای برای جذب دانشجویان آمریکایی رقابت میکنند و در حال حاضر این امر شامل بسیاری از دانشجویان داخلی نیز میشود. دانشگاه سنت اندرو که محل اقامت حدود یکدهم آمریکاییهای شاغل به تحصیل در مؤسسات انگلیس است، اعلام کرده درخواستهای پذیرش در آمریکا از زمان روی کار آمدن دولت ترامپ ۱۴ درصد افزایش یافته و اندکی به سمت حوزههای علوم اجتماعی مانند اقتصاد و روابط عمومی متمایل شده است.
دادههایی که حکایت از پذیرش دانشگاهها و کالجهای انگلیس دارد، نشان میدهد حدود دوسوم دانشجویان بینالمللی مقطع کارشناسی، افزایش سالانه حدود ۲.۲ درصدی متقاضیان از خارج از کشور را نشان میدهد. مدیر اجرایی پلتفرم Enroly که نیمی از دانشگاههای انگلیس برای مدیریت ثبتنام دانشجویان بینالمللی از آن استفاده میکنند، اعلام کرده که بهرغم عدم قطعیت جهانی، انگلیس در مقایسه با اختلالی که در آمریکا، کانادا و استرالیا مشاهده میشود، به طور چشمگیری قابل اعتمادترین گزینه برای مقصد دانشجویان آمریکایی به شمار میرود. تعداد دانشجویان آمریکایی که برای ثبتنام در دانشگاههای انگلیس ودیعه پرداخت میکنند، ۱۹ درصد بیشتر از زمان مشابه سال گذشته شده است.
در بین تمام دانشجویان بینالمللی، ودیعهها برای دورههای کارشناسی ۱۸ درصد و برای تحصیلات تکمیلی ۳۰ درصد رشد داشته است. اما آمارهای رسمی درخواستهای ویزای تحصیلی نشان میدهد استخدام هنوز پایینتر از رکوردهای تاریخی است. بهطوریکه نهاد ناظر دانشگاه در ماه مارس هشدار داده بود بهبود وضعیت مالی این بخش به رشد چشمگیر در ثبتنام دانشجویان وابسته است. بحران نقدینگی در دانشگاههای انگلیس موجی از تعدیل نیرو و تعطیلی دورهها را در سال گذشته به همراه داشته است. دولت انگلیس از سال ۲۰۱۷ با افزایش میزان شهریههای دانشجویان بومی موافقت کرد و برنامهای را برای ارائه مالیات به درآمد شهریههای بینالمللی در اوایل امسال مطرح کرد.
منبع: فرهیختگان-ندا اظهری