خسارت ۱۰۰ میلیاردی گلسنگ‌ها به آثار باستانی کشور

به گزارش مجله خبری نگار، شناسایی گل‌سنگ در بنا‌های تاریخی سنگی مدت‌هاست که نگرانی جدی کارشناسان میراث فرهنگی را برانگیخته است و آنان دست‌کم از ۲ دهه قبل در مورد رشد گل‌سنگ به‌عنوان وخیم‌ترین و مخرب‌ترین عامل تهدیدکننده آثار باستانی هشدار داده بودند. تخریب و فرسودگی زیستی سنگ‌ها و ساز‌ه‌های سنگی توسط گلسنگ‌ها، در قرون ابتدا ۱۸ و ۱۹ میلادی، گزارش شده بود، اما مطالعات پیشرو و منسجم در این مورد، برای اولین بار در اوایل قرن بیستم صورت گرفت و بررسی چگونگی و فرآیند شیمیایی این پدیده در نیمه دوم این قرن آغاز شد.

شاید گلسنگ در ظاهر شاخه‌ها و شبه برگ‌های ریز همچون گیاهان داشته باشد، یا شبیه خزه‌ها که نوعی گیاه ساده‌اند، رشد کند و در نام‌های رایج آنان، مثل «خزهٔ گوزن» و یا «خزهٔ ایسلندی» از اسم خزه استفاده شود، اما در حقیقت گیاه نیستند و هیچ یک از اجزای واقعی گیاه، مثل برگ و ریشه را ندارد.

البته این پدیده طبیعی تنها مختص آثار تاریخی کشور ما نیست، بلکه در سایر کشور‌ها نیز سطح نقوش سنگ‌ها، کتیبه‌ها و صخره‌های باستانی از خطرات گل‌سنگ در امان نمانده‌اند و گویا هرقدر بنا‌های سنگی در مکانی باشد که رطوبت بیشتری دارند، ساختار ایجاد گل‌سنگ بیشتر خواهد شد و شرایط برای ایجاد آن بیشتر فراهم می‌شود. 

گل‌سنگ از هم‌زیستی سنگ و قارچ به وجود می‌آید و مطابق تعاریف علمی ارائه‌شده از سوی کارشناسان، این پدیده مخرب «نوعی قارچ هم‌زیست با جلبک‌ها و سیانوباکتری‌هاست که روی سنگ‌ها، صخره‌ها، تنه و ساقه درختان می‌روید و می‌تواند تا ۴ هزار سال عمر کند.»

گل‌سنگ‌ها به ۲ روش فیزیکی و شیمیایی قادر به تخریب بستر خود هستند. در روش فیزیکی ریسه یا بافت گل‌سنگ به درون سنگ نفوذ می‌کند و به واسطه فشار مکانیکی که به لایه‌های سنگ وارد می‌کند باعث خرد شدن و تخریب سنگ می‌شود که این عمل را می‌توان به کارکرد مته‌ای تشبیه کرد که با فشار، به لایه‌های درونی راه پیدا می‌کند و باعث خردشدن بستر می‌شود.

از طرفی بنا بر عقیده تعدادی دیگر از کارشناسان و آن‌گونه که نتیجه برخی پژوهش‌ها در این زمینه نشان می‌دهد، نمی‌شود گل‌سنگ‌ها را به‌طور کامل از روی آثار تاریخی برداشت و آن را از بین برد بلکه تنها می‌توان رشد آنها را متوقف کرد به همین دلیل باید بر اساس نوع و مدل هر گل‌سنگی برای برداشتن آن اقدام کرد. باوجوداین هنوز راهکار مشخص و دقیقی برای جلوگیری از تخریب گل‌سنگ‌ها وجود ندارد.

طبق تخمین کارشناسان، تخریب و نابودی خطوط و نقوش باستانی و محو کتیبه‌ها براثر رشد گل‌سنگ‌ها کمتر از ۶ دهه زمان خواهد برد. اگرچه از سال‌های گذشته اقداماتی برای جلوگیری از گسترش گل‌سنگ انجام‌شده است، اما هنوز برای مقابله با این پدیده طبیعی به‌صرف تلاش و بودجه بیشتری نیاز است، در غیر این صورت تداوم زیست گل‌سنگ‌ها، خطری جدی برای آثار تاریخی محسوب می‌شود. 

طبق اعلام متخصصان میراث‌فرهنگی گل‌سنگ‌ها سالیانه خسارتی معادل ۱۰۰ میلیارد تومان به آثار تاریخی در ایران وارد می‌کنند.

مهدی اصلاحی باستان شناسی و کارشناس گلسنگ در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری فارس گفت: گلسنگ از همزیستی ۲ موجود زنده قارچ و جلبک یا سیانو باکتری به وجود می‌آید. عضو قارچی بیشترین توده زنده را تشکیل می‌دهد و عضو دیگر که جلبک است به واسطه داشتن رنگ‌دانه توانایی انجام عمل فتوسنتز را دارد که بدین ترتیب با استفاده از co۲ و نور خورشید مواد عالی موردنیاز خود و شریک قارچی را می‌سازد.

این کارشناس باستان شناسی در ادامه افزود: همچنین عضو قارچی نیز با جذب املاح و آب و در اختیار گذاشتن این ترکیبات در فرآیند ساخت وتامین مواد آن مشارکت می‌کند. گلسنگ‌ها از لحاظ ظاهری به چند دسته تقسیم می‌شوند. نوع اول کاملاً به بستر خود می‌چسبند که این بستر می‌تواند سنگ، صخره و یا تنه درخت باشد و نوع دوم آن شبیه برگ است و دسته دیگر آن نیز ساختار بوته‌ای یا درختچه‌ای دارد.

وی افزود: تحقیقات انجام‌شده نشان داده‌اند سنگ‌های مرمر، آهک و ماسه‌سنگ‌های حاوی کلسیت براثر آلودگی هوا و بارش‌های اسیدی بیشترین آسیب را دیده و در معرض رشد گل‌سنگ‌ها قرار دارند. مشاهدات و تخمین‌های صورت‌گرفته برآورد می‌کند که نزدیک به ۵۰۰ گونه مخرب از گلسنگ‌ها با رتبه‌بندی متفاوت از نرخ فرسایش برسطح بنا‌های باستانی کشور تأثیر گذاشته‌اند.

این کارشناس گلسنگ در خصوص علت وجود گلسنگ‌ها بر روی بستر‌های سنگی صخره‌ای گفت: باتوجه‌به اینکه سطح سنگ‌ها یا صخره شرایط سختی را برای موجود زنده فراهم می‌آورد چرا که چنین سطوحی در معرض پرتو‌های UV است. از طرفی نیز نوسانات و تغییرات رطوبت و درجه حرارت شرایط را برای آن دسته از موجوداتی که به این‌گونه از نوسانات حساس هستند نامناسب می‌کند و در این میان شانس بقا برای موجودی فراهم است که بتواند این شرایط سخت را تحمل کند و گلسنگ این خصوصیت را دارد به همین دلیل بنا‌های سنگی در معرض گلسنگ قرار دارند.

اصلاحی افزود: لازم به ذکر است که گلسنگ‌ها شاخص آلودگی هوا نیز محسوب می‌شوند و به محض وجود و افزایش میزان آلاینده‌های هوا تعداد و تنوع آنها کاهش پیدا می‌کند. موضوع دیگر که در طرح گل‌سنگ زدایی مورد توجه بود، گل‌سنگ زدایی آثار و کتیبه‌ها بر اساس اقلیمی که اثر در آن قرار داشت بود. اینگونه که روش‌های گل‌سنگ زدایی در تخت جمشید با روش گل‌سنگ زدایی از بنا‌های آجری در گنبد کاووس متفاوت باشد

وی تصریح کرد: کارشناسان معتقدند گلسنگ‌ها به ۲ روش فیزیکی و شیمیایی قادر به تخریب بستر خود هستند. در روش فیزیکی ریسه و یا بافت گلسنگ به درون سنگ نفوذ می‌کند و به‌واسطه فشار مکانیکی که به لایه‌های سنگ وارد می‌کند باعث خرد شدن و تخریب سنگ می‌شود این عمل را می‌توان به مته‌ای تشبیه کرد که با فشار بر لایه‌های درونی راه پیدا می‌کند و باعث خرد شده بستر می‌شود.

این باستان شناس تاکید کرد: مکانسیم‌های شیمیایی تخریب سنگ‌ها توسط گلسنگ‌ها نسبتاً پیچیده است. ترکیبات مختلفی شناسایی شده است که در حین رشد و نمو گلسنگ تولید و به بیرون ترشح می‌شود که این ترکیبات غالباً اسیدی بوده و موجب حل شدن بستر سنگی که متشکل از مواد معدنی است می‌شود و از سوی دیگر ترکیباتی نیز تولید و ترشح می‌شود که قادر به استخراج کاتیون‌ها از بستر‌های سنگی است در نهایت مجموع این عوامل بیولوژیکی به همراه عوامل فرسایش شیمیایی و فیزیکی موجب تخریب صخره با سنگ می‌شود.

اصلاحی ادامه داد: امروزه به وجه دیگری از پوشش‌های گلسنگی نیز توجه شده است و آن نقش حفاظتی گلسنگ‌ها در برابر نوسانات رطوبت و درجه حرارت و مقابله با اثرات مخرب باران‌های اسیدی است به طوریکه چنین پوشش‌هایی می‌تواند تا حدی جلوی اثرات تخریبی عوامل محیطی را بگیرد.

این کارشناس گلسنگ گفت: در برخی از موارد نیاز است که گلسنگ‌ها را از سطح بنا‌ها و سنگ‌ها زدود و در برخی موارد نیازی به این کار ندارد و احتیاج به نظر کارشناسی دارد که آنها تشخیص بدهند که کدام راه را انتخاب کنند. وی افزود: کارشناسان عنوان می‌کنند که نمی‌شود گلسنگ‌ها را به طور کامل از روی آثار تاریخی برداشت و آن را از بین برد بلکه فقط می‌توان رشد آن را متوقف کرد به همین دلیل باید بر اساس نوع و مدل هر گلسنگی برای برداشتن آن اقدام کرد.

این کارشناس آثار باستانی افزود: ما نمی‌توانیم کاملا گلسنگ‌ها را از بین ببریم یا به عبارتی سطوح سنگ یا بنا را استریل نماییم بلکه می‌توانیم رشد آنها را متوقف و یا کند کنیم. امروزه ترکیبات شیمیایی بسیاری در بازار وجود دارد که می‌توان مورد استفاده قرار داد ولی باید در نظر داشت که این ترکیبات شیمیایی که در اثر شستشو به آب‌های زیر زمینی و یا رودخانه‌ها راه می‌یابد نباید اثر سمی به انسان، موجودات آبزی و جانوران داشته باشد.

اصلاحی بیان کرد: قبل از استفاده از انواع مواد شیمیایی بر روی سطح سنگ یا بنا باید از موثر بودن آنها بر نمونه‌های گلسنگ مورد مطالعه مطمئن شد به همین دلیل این کار نیاز به یک فاز مطالعه آزمایشگاهی قبل از کاربرد این ترکیبات بر روی بنا یا اثر مورد نظر وجود دارد. کارشناسان عنوان کرده‌اند که برخی از گلسنگ‌ها در داخل سنگ نفود کرده و باقی می‌مانند. این دسته از گلسنگ‌های داخل سنگی را به راحتی نمی‌توان از بین برد و ساختار‌های رویشی آنها نیزبه راحتی قابل مشاهده نمی‌باشد.

وی ادامه داد: شرایط آب و هوایی و اقلیمی و نوع ارگانیسم‌هایی که در روی بنا و آثار موجب تخریب می‌شود اختصاص به آن اثر دارد و ممکن است از نظر نوع و اقلیم ارگانیسم‌ها کاملا متفاوت از دیگری باشد. 

اصلاحی گفت: درآنجا هم از روش‌هایی استفاده می‌شود که در ایران از این روش‌ها استفاده می‌شود. خوشبختانه بیشتر تجهیزات و امکاناتی که مورد نیاز است. اما یکی از عوامل رشد بیشتر گلسنگ‌ها خرد شدن آنهاست و کشیدن برس‌های فلزی بر سطح آثار تاریخی گلسنگ زده موجب خرد شدن و پخش شدن بیشتر آنها و در نتیجه رشد بیش از پیش گلسنگ‌ها بر آثار سنگی و کتیبه‌ها شده است.

این کارشناسان آثار باستانی تأکید کرد: ظرافت مرمت در کشور ما با کشور‌های دیگر تفاوت زیادی دارد. ما آثار باستانی زیادی داریم که در معرض این گلسنگ‌ها قرار دارند و احتیاج است که با دقت و ظرافت بیشتری آنها را پاکسازی کنیم. در خطوطی همچون کتیبه‌های خط میخی که نوشته‌ها از عمق کمتری برخوردارند رشد گلسنگ‌ها بحرانی است.

وی افزود: در تمام آثار سنگی بحران گلسنگ‌ها وجود دارد، ولی بیشترین فاجعه در برخی کتیبه‌های سنگی در استان فارس است. این بحران در کتیبه تنگ چوگان کاملا مشهود است. شیر‌های سنگی خوزستان و لرستان نیز به دلیل آنکه اکنون بسیاری‌شان در نزدیکی زمین‌های کشاورزی قرار دارند دارای بحران گلسنگی هستند و بنا‌های آجری داخل جنگل‌ها نیز پوشیده از گلسنگ‌ها شده‌اند. بحران گلسنگی در سنگ نبشه رازلیق آذربایجان نیز که یک کتیبه اورارتویی است از تصاویر منتشر شده از این کتیبه کاملاً مشخص است.

این باستان شناس ادامه داد: در مرمت کلیسای جامع واتیکان نیز نکته جالب آن بود که مرمتگران با قلم مو و وسایل ظریف مشغول مشاهده آسیب‌ها و ترمیم آن بودند و این طور نبود که از ابزار خشن مثل تیشه و مته استفاده شود. هم اکنون تجربیاتی که در زمینه مرمت بنا‌های تاریخی و همچنین گلسنگ زدایی صورت گرفته است در سایت‌ها موجود است و متخصصان کشورمان می‌توانند از آنها استفاده کنند.

وی بیان کرد: افرادی که متولی کار مرمت هستند به راحت می‌توانند با مطالعه آخرین پژوهش‌های دنیا از ابزار‌های دقیق و به روز استفاده کنند با توجه به اینکه در گلسنگ زدایی آثار باستانی، خطر انتشار گلسنگ‌ها وجود دارد که می‌تواند به نوعی موجب تشدید تخریب و یا جایگزینی جدید این موجودات در قسمت‌های سالم سنگ و صخره شود و از طرفی گلسنگ‌های کنده شده توسط باد و پرندگان و حشرات قادر به انتقال به مناطق دور دست نیز می‌باشند لذا این عمل باید دقیق انجام شود.

اصلاحی ادامه داد: زمانیکه حذف گلسنگ‌ها از سطوح سنگی مطرح باشد، معمولاً روش‌هایی انتخاب می‌شود که سریع‌العمل و دارای اثرات بلند مدت باشد استفاده از روش‌های مکانیکی جهت زدودن گلسنگ‌ها، مانند استفاده از برس‌ها، اسکارپر‌ها و لنست‌ها کاربرد گسترده‌ای دارد ولی به دلیل اینکه این تکنیک‌ها دارای اثرات کوتاه مدت و گذرا هستند بنابر این پاکسازی آنها با روش‌های شیمیایی هم همراه است. تکنیک‌های مکانیکی باعث خراشیدگی و فرسایش بیش از بیش سنگ‌ها می‌شود.