شهرت جهانی برای عروسک «جانمازی»

به گزارش مجله خبری نگار/همشهری: یادگاری مادربزرگ، همان عروسک کوچکی که چشم و ابرو هم نداشت و قد یک کف دست بود، هنوز هم برای بچه‌هایی که حالا دیگر برای خودشان حسابی بزرگ شده‌اند خاطره‌انگیز است. بچه‌های روستا‌های سمنان، بسطام و شاهرود هر یک به این عروسک دلبستگی خاصی داشتند.

عروسک «جانمازی» نه به‌خاطر پیچیدگی درست کردن آن بلکه به‌دلیل باوری که نسل به نسل پشت آن بوده، برای اهالی روستا‌های سمنان ارزشمند است. با کمتر شدن تعداد مادربزرگ‌هایی که این عروسک را درست می‌کنند، زمزمه ثبت آن به‌عنوان میراث ناملموس مطرح شد و اینطور که مدیر مطالعات و ثبت میراث ملی و جهانی استان سمنان به همشهری می‌گوید قرار است تا پایان بهمن ۱۴۰۲ نتیجه از سوی دفتر آثار تاریخی وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اعلام شود. در این گزارش به اهمیتی که این عروسک آیینی در باور اهالی روستا‌های استان سمنان دارد، پرداخته‌ایم.

این عروسک ساده و معطر

برای یاد گرفتن فوت و فن درست کردن عروسک جانمازی باید کنار دست مادربزرگ‌ها بنشینیم. تعدادشان زیاد نیست، ولی هنوز هم در روستا‌های استان سمنان به‌ویژه روستا‌های بسطام و شاهرود دیده می‌شوند. پارچه‌های سبز و قرمزرنگ که در باور دینی نماد آزادگی و پیروزی است و معمولا از جنس ساتن، مخمل و ترمه با یک نخ و سوزن تمام ابزار درست کردن این عروسک است. مدیر مطالعات و ثبت میراث ملی و جهانی استان سمنان به همشهری می‌گوید: «یکی از مولفه‌های اصلی برای ثبت در میراث ناملموس هم همین است که اثر در حال حیات باشد.»

اندازه عروسک جانمازی حدود ۸ سانتی‌متر است و سر عروسک با گل محمدی خشک شده پر می‌شود و به‌دلیل عطری که دارد، معمولا کنار جانماز جاخوش می‌کند و به عروسک جانمازی معروف شده است.

هانی رستگاران ادامه می‌دهد: «درست کردن عروسک جانمازی ابزار ساده‌ای می‌خواهد، اما نکته مهم برای ثبت این میراث ناملموس بحث باوری است که پشت این نماد وجود دارد. یکی از اهداف برای ثبت این میراث همین است که این رسم و باور کهن به نسل آینده منتقل شود.»

از تولد نوزاد تا پیوند ازدواج

«باور‌های مرتبط با مناسک دینی و مذهبی از صدر اسلام در ایران آغاز شد. این آیین‌ها در شمال شرق ایران، از دوره نادرشاه افشار به بعد (حدود ۳۵۰ سال پیش) قوت گرفت. از این‌رو می‌شود گفت قدمت عروسک جانمازی هم همین اندازه است.» این را رستگاران می‌گوید و ادامه می‌دهد: «دختران و پسرانی که به سن نماز و روزه می‌رسیدند از بزرگ‌تر یا همان مادربزرگ‌شان این عروسک را هدیه می‌گرفتند.»

در روستا‌های دیگر این عروسک به نوعروسان و در روستا‌های دیگر به نوزادان هدیه داده می‌شد. رستگاران می‌گوید: «در گردآوری آیین‌های مختلف مربوط به این عروسک به اشعاری به زبان محلی برخوردیم که هنگام هدیه دادن این عروسک به نوزاد خوانده می‌شد؛ سروده‌هایی به زبان محلی که مستندنگاری نشده است. برخی اشعار نیز به زبان ترکی است، زیرا برخی از ساکنان قدیمی بسطام از مهاجران ترکمنستان هستند.»‌هانی رستگاران ادامه می‌دهد: «درست کردن عروسک جانمازی ابزار ساده‌ای می‌خواهد، اما نکته مهم برای ثبت این میراث ناملموس بحث باوری است که پشت این نماد وجود دارد. یکی از اهداف برای ثبت این میراث همین است که این رسم و باور کهن به نسل آینده منتقل بشود.»

حفظ هنر بومی

عروسک جانمازی هنوز هم در روستا‌های سمنان با دستان پر مهر و چروکیده مادربزرگ درست می‌شود. ثبت عروسک جانمازی به‌عنوان میراث ناملموس می‌تواند آن را از گزند فراموشی نجات دهد. به‌گفته هانی رستگاران، مدیر مطالعات و ثبت میراث ملی و جهانی استان سمنان، زنده نگهداشتن عروسک‌های بومی باعث زنده نگهداشتن فرهنگ و آیین گذشتگان می‌شود و با حمایت زنان روستایی برای درست کردن این عروسک و هدیه دادن آن به کودکان، علاوه بر آشنا کردن کودکان با پوشش، زبان و فرهنگ اقوام مختلف این هنر بومی حفظ می‌شود. ثبت عروسک جانمازی در فهرست آثار میراث ناملموس یکی دیگر از راه‌های حفظ و احیای این عروسک بومی است.