غربت ادیبان خراسانی در مهد ادب فارسی

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: صدمین جلسه نقد و پژوهش شعر حوزه هنری خراسان رضوی با نقد کتاب «همین سه حرف عجیب»، مجموعه شعر الهام امین برگزار شد.

در ابتدای این نشست، استاد عباس ساعی، از شاعران پیش کسوت خراسان گفت:نام کتاب «این سه حرف عجیب» به کلمه «عشق» اشاره دارد، ولی برای من خوشایندتر بود اگر این سه حرف روی جلد کتاب نمی‌آمد. گویا پاسخ یک معما در اینجا کشف شده است و بهتر بود که خواننده آن را از خود کتاب دریابد. این روز‌ها چیزی که مایه تأثر است شمارگان کتاب‌های شعر است که نسبت به تعداد کتابخانه‌های کشور عدد اندکی است. سؤال این جاست چرا در کتابخانه‌های مشهد، در مراکز مطالعه مثل اتاق مطالعه ایستگاه راه آهن یا پایانه‌های مسافربری یا مترو، یک جلد کتاب از شاعران خود این شهر پیدا نمی‌شود. از نویسندگان مشهدی کتابی نیست. در شهر بزرگی مثل مشهد با این جمعیت چهارمیلیونی و این همه استعداد، شعر در سبد دستگاه‌های فرهنگی ما چه جایی دارد؟

وی افزود: مجموعه «همین سه حرف عجیب» مالامال است از عشق. حتی شعر‌هایی که درونمایه‌شان عشق نیست هم زیرمجموعه عشق قرار می‌گیرند.

ساعی اظهار کرد: در شعر‌های عاشقانه معمولاً شاعران به شکوه و شکایت می‌پردازند، ولی شعر‌های این مجموعه چنین نیست. من کمتر دیدم که شاعر از بی‌وفایی و کج‌رایی معشوق گلایه کند و سخن به میان بیاورد. شاید علت این باشد که در این مجموعه، معشوق، معشوق معمولی نیست. یک معشوق عرفانی یا یک معشوق محو یا کم رنگ است.

این منتقد ادبی تصریح کرد: ما هر چه از دوره حافظ فاصله می‌گیریم نوعی معشوق محو یا معشوق ادبی مطرح می‌شود. شیوع همین قضیه سبب شد که شاعران ما در دوره وقوع به نوعی به معشوق خاص رو آوردند. البته بعد در دوره مکتب هندی به سمت معشوق کلی حرکت کردند و در عصر معاصر باز دوباره به معشوق عینی و خاص می‌رسیم؛ اما در این کتاب ما با یک معشوق عینی مواجه نیستیم و از این که این معشوق چگونه معشوقی است کمتر صحبت شده است.

این‌ها برخی از ویژگی‌های عاشقانه‌های این مجموعه است.

ساعی خاطر نشان کرد: در این مجموعه رنگ مکتب و مذهب به وضوح به نظر می‌آید. شاعر تا حد زیادی به آن چه می‌گوید باور و اعتقاد دارد و نمونه‌های زیادی از این را در کتاب مشاهده می‌کنیم، مثل امام رضا (ع)، دعا، اذان، مناجات، سجده، قنوت و... کلماتی که در برخی موارد چند بار تکرار شده‌اند.

شاعر در این مجموعه از شخصیت‌های مذهبی و عرفانی بار‌ها یاد می‌کند و در مواردی هم به اساطیر می‌پردازد، ولی به ندرت. بعضی از تک‌بیت‌های جذاب مجموعه عبارتند از:

گفتم یتیم داغ توام، ناگهان کسی
دست مرا گرفت که برخیز، مادرم

**

به پای هر که نشستم نشاند بر خاکم
به دست هر که رسیدم سپرد بر بادم

**

ما کودکان گم‌شده در ازدحام را
باید به خانه پدری‌مان بیاوری

هم نشینی حافظ و اخوان ثالث

وی افزود: یکی از ویژگی‌های زبانی که به این مجموعه غنا و جذابیت بخشیده است، بهره‌گیری از زبان محاوره است.

نگاهش رخصتی بود و دل بی دست و پای من
به آن یک جذبه، عمری دست و پای خویش را گم کرد

استاد ساعی گفت: شاعر این کتاب بیش از دیگر شاعران به حافظ توجه دارد و بیش از همه به شعر او تضمین دارد یا اشاره کرده است.

«صبح است ساقیا، غزلی پر ترانه کن» یا در جایی دیگر این گونه می‌سراید: «مصلحت بود که از پرده برون افتد راز» و در مواردی به شعر‌های شاعران دیگر مثل اخوان ثالث، ادیب نیشابوری و محتشم نیز اشاره‌هایی دارد.
در ادامه، این منتقد ادبی ضمن اشاره به برخی کاستی‌های مجموعه شعر «این سه حرف عجیب» گفت: گاهی بعضی برخورد‌های زبانی به کهنگی زبان می‌انجامد. مثلاً کاربرد «بر» به جای «به» دربیت «یک شهر اگر پشت کند بر تو، با توام/پس بی خیال هر چه نفاق و نقاب‌ها». موضوع دیگر این که بزرگان شعر فارسی کمتر در کنار «اگرچه»، «ولی» آورده‌اند.

یکی از اشکالات دیگر این کتاب در این است که گاهی اجزای جمله پراکنده شده‌اند و حالت نامرتبی دارند. «در کوچه‌ها درخت که پنهان ببینمت/دور از نگاه اهل محل آفریده است»

البته در این میان بعضی هنجارگریزی‌های زیبا در شعر‌ها دیدم: «یک روز بیاید که بیایی و نباشم/تا بوده چنین بوده و تا باد، تو باشی» یا در بیتی دیگر شاعر می‌گوید: «اما مرا به بی سر و بی پایی‌ام ببخش/پایم به گل نشسته و سر مانده روی دار»

وی تصریح کرد: در صفحه ۴۳ شاعر از «ابرناک» استفاده کرده است. ولی پسوند «ناک» معمولاً با اسم‌های معنی می‌آید. در بیتی دیگرنیز با اشکال هم قافیه‌های خطی روبه رو می‌شویم یعنی شاعر، کلماتی مثل «باغ» و «سراغ» را با «رواق» و «فراق» قافیه کرده است که به نظرم این جالب نیست؛ و آخرین نکته در شعر «در کوچه‌ها درخت» است بیت «من را برای این که بمانم کنار تو/چون مشتری کنار زحل آفریده است» در این بیت شاعر ناآگاهانه زحل را که همواره در تاریخ ادبیات به عنوان ستاره‌ای نحس و حتی نحس اکبر به شمار می‌آید در کنار مشتری آورده و اگر چه خواسته معنای مثبتی را به ذهن مخاطب انتقال دهد، اما به دلیل این که از نحس بودن و جایگاه کاربردی آن بی اطلاع بوده بیتی را خلق کرده که می‌توان به آن اشکالاتی را وارد دانست.

کاهش اقبال به ادبیات

مهدی آخرتی، دیگر منتقد این نشست ادبی نیز، ضمن انتقاد از شرایط نامساعد بازارچاپ کتاب در سال‌های گذشته گفت: چاپ کتاب در این سال‌ها جسارت زیادی را می‌طلبد؛ درروزگاری که اقبال به ادبیات کاهش یافته است.

وی در ادامه، ضمن اشاره به حضور کم رنگ شاعران در جلسات شعر گفت: در سال‌های گذشته شرکت شاعران در جلسات شعر که هر کدام کارگاهی آموزشی به شمار می‌آید بسیار کم رنگ شده و این گله‌ای است که از شاعر این کتاب هم داریم. حضوردر جلسات شعر برای اطلاع از وجه غالب ادبیات تأثیر گذار است، برای این که بدانیم در حال حاضر در ادبیات روز چه اتفاقی می‌افتد و برای این که اتصال ما با ادبیات قطع نشود.
این شاعر و منتقد ادبی تصریح کرد: درباره پسوند «ناک» که استاد ساعی به آن اشاره کردند و گفتند که ما فقط برای اسم معنی از پسوند‌هایی مانند «ناک» استفاده می‌کنیم باید گفت که این اتفاق برای اسامی ذات هم افتاده است مثل «چسبناک»، اما به هر حال «ابرناک» یک هنجارگریزی دارد و هنجارگریزی باید دلیل بلاغی داشته باشد.

زبان پخته شعر

وی افزود: زبان شعر‌های مجموعه از نظر عاطفی قدرتمند است. شاعر در زبان زیرک است و زبان پخته‌ای دارد. پس از بررسی ساختار زبان در این مجموعه به این یقین می‌رسیم که شاعر، روی مقوله زبان بسیار تمرین کرده است.

وزن‌های محدود ملال آور

این شاعر و منتقد ادبی به کاربرد محدود وزن‌ها در این مجموعه شعر اشاره کرد و گفت: بهره گیری از تعداد محدودی از وزن‌ها این اثر را کمی ملال‌آور می‌کند. یک نکته دیگر این که این شعر‌ها بیشتر به سمت قصیده رفته‌اند، اما در شکل غزل.

استفاده از ارجاعات برون متنی و آسیب‌های آن

آخرتی پس از اشاره به برخی اشکالات موجود در این مجموعه شعر گفت: ارجاعات برون‌متنی در شعر‌ها زیاد است. بیشتر این ارجاعات را شاعر در بخش پانویس توضیح داده، ولی یکی دو مورد هست که پانویس نشده است. حالا سؤال این جاست که آیا این‌ها ایراد دارد یا یک ویژگی است و می‌تواند مثبت باشد؟

صورت‌گرایان می‌گویند زبان باید به خودش ارجاع داشته باشد؛ یعنی ارجاع آن اثر از مسیر اثر دیگری نباشد و از دریچه بیان خود شاعر عبور کند و به نوعی دیدگاه خود شاعر باشد؛ ولی در این تضمین‌ها همان چیزی بیان شده بود که در متن اصلی بود.

وی خاطر نشان کرد: زبان به کار گرفته شده در این مجموعه به یک قوام و پایگاه رسیده و اشتباهات فرمی، حشو و زواید ندارد. این استحکام و اعتبار بی تردید از زبان سالم پیشینیان وام گرفته شده است.