قضاوت تاریخ درباره «قیام مختار»

به گزارش مجله خبری نگار، بی‌تردید قیام مختار موفق‌ترین قیام شیعیان پس از واقعه کربلا بوده است. مختار پسر ابوعبیدثقفی، کسی که این قیام را رهبری می‌کرد، عمده شهرت خود را مدیون پدرش بود.

ابوعبیدثقفی در دوران خلیفه دوم، فرماندهی سپاه مسلمانان را در فتح ایران برعهده داشت و در همین لشکرکشی کشته‌شد. به اعتقاد برخی از مورخان، مانند «بلاذری»، در ابتدای کار مختار نزد شیعیان از شهرت خوبی برخوردار نبود. این در حالی است که تعدادی از پژوهشگران معاصر، مانند رسول جعفریان معتقدند که این دیدگاه درباره مختار، ساختگی و ناشی از دسیسه راویان اموی و زبیری برای ترسیم سیمایی منفی از او در کتاب‌های تاریخی است (تاریخ سیاسی اسلام، دفتر سوم، صفحه ۲۱۱).

شواهد تاریخی موجود نشان می‌دهد که مختار در زمان اعزام مسلم بن عقیل به کوفه، یکی از شیعیان معروف و مورد اعتماد بوده‌است به طوری که مسلم در ابتدای ورود به کوفه، منزل او را برای اقامت برگزید (الکامل، جلد ۴، صفحه ۲۲). مختار زمانی که امام حسین (ع)، مدینه را به مقصد کوفه ترک کرده‌بود، توسط ابن‌زیاد زندانی شد. احمدبن اسحاق یعقوبی درباره ماجرای زندانی شدنِ مختار نوشته است: «مختاربن ابوعبید سردسته گروهی از افراد مسلح بود که قصد یاری امام حسین (ع) را داشتند. ابن‌زیاد او را به زندان انداخت و با چوبدستش جراحت سختی بر چشم مختار وارد کرد.» (تاریخ یعقوبی، جلد ۲، صفحه ۲۵۸)

به نوشته طبری، مختار توانست پس از واقعه کربلا، با وساطت شوهرخواهرش عبدا... بن عمر نزد یزید، از بند ابن‌زیاد بگریزد. مختار به مکه رفت و مدتی در این شهر ماند. او در ماجرای دفاع از حریم کعبه و جنگ با امویان در کنار لشکریان عبدا... بن زبیر جنگید. مختار، پس از پایان جنگ مکه، به کوفه بازگشت. ورود او به کوفه همزمان با آغاز قیام توابین بود. عبدا... بن یزید، حاکم زبیری کوفه، مختار را به زندان انداخت و ظاهراً این گونه از فعالیت او که خود را خونخواه امام حسین (ع) می‌دانست، جلوگیری کرد. به گفته «ابومِخنَف»، مختار حدود ۱۵ روز زندانی بود (ترجمه تاریخ طبری، ج ۷، صفحه ۳۲۴۷). او طی این مدت کوشید از حرکت بدون برنامه توابین جلوگیری کند.

به نوشته طبری، مختار، سلیمان بن صرد را فردی می‌دانست که «از دانش جنگی و سیاست بی‌بهره است» (تاریخ سیاسی اسلام، دفتر سوم، صفحه ۲۱۳). با این حال مختار پس از شکست توابین، نامه‌ای محبت آمیز به «رفاعه بن شدّاد»، فرمانده توابین، نوشت و شهادت سلیمان و یارانش را به او تسلیت گفت (تاریخ طبری، جلد ۴، صفحه ۴۸۷). با پایان یافتن قیام توابین و کشته شدن جمع زیادی از آنان در جنگ «عین الورده»، مختار قیام خود را در سال ۶۶ ق آغاز کرد. او برای استفاده از تمام ظرفیت شیعیان، به حمایت جدی نیاز داشت و توانست نظر مثبت محمد بن حنفیه، فرزند امیرالمؤمنین (ع)، را برای قصاص قاتلان امام حسین (ع) جلب کند.

به این ترتیب، بیشتر شیعیان کوفه در کنار مختار قرار گرفتند و قیام او آغاز شد. نیرو‌های قیام با دو شعار «یا منصور اَمِت» و «یا لثارات الحسین (ع)» جنگ با عوامل زبیری و گروهی از فعالان سپاه ابن‌زیاد در واقعه کربلا را آغاز کردند. با هلاکت راشد بن ایاس، فرمانده نیرو‌های نظامی زبیری، عبدا... بن مطیع، حاکم منصوب عبدا... بن زبیر از کوفه گریخت و شهر به دست نیرو‌های مختار افتاد. او پس از تسلط بر کوفه مردم را به بیعت با خود فراخواند. به نوشته طبری، مختار به مردم کوفه گفت: «با من بر اساس کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) و خونخواهى اهل بیت (ع) و نبرد با منحرفان و دفاع از ضعیفان و نبرد با کسى که با ما نبرد کند و صلح با کسى که با ما به صلح باشد و وفا به بیعتمان، بیعت کنید.» (ترجمه تاریخ طبری، جلد ۸، صفحه ۳۳۱۷)

وی پس از گرفتن بیعت از مردم کوفه، کوشید قلمروی حکومت خود را گسترش دهد و همزمان، به جنگ با امویان و قصاص قاتلان امام حسین (ع) و یارانش پرداخت. با این حال، دوران حکومت مختار بر کوفه خیلی زود به پایان رسید. اشراف فراری کوفه، مصعب بن زبیر را به اعمال مختار به شدت بدبین کردند و در نهایت نیرو‌های زبیری توانستند با تصرف کوفه و کشتن مختار، به حکومت یک ساله او خاتمه دهند. با وجود کوتاه بودن دوران حکومت مختار در کوفه، قیام او تأثیر شگرفی بر شرایط سیاسی و اجتماعی عراق و حتی جهان اسلام گذاشت. افزون بر قصاص قاتلان امام حسین (ع) و یاران ایشان، یکی از مهم‌ترین جنبه‌های قیام مختار، حضور مسلمانان غیرعرب و به ویژه ایرانی، در میان سپاه او بود.

این حضور، سرآغاز حضور مؤثر ایرانیان در فضای سیاسی جهان اسلام محسوب می‌شود. حضور تأثیرگذار ایرانیان در جریانات سیاسی جهان اسلام چنان برای خلفای اموی واهمه انگیز بود که عبدالملک بن مروان کوشید با اعطای سهم بیشتری از بیت المال به ایرانیان، نظر آن‌ها را درباره حکومت اموی تغییر دهد (عقدالفرید، جلد ۵، صفحه ۱۴۸).

منبع: خراسان