صدرالدین عینی، بیهقی تاجیکستان

به گزارش مجله خبری نگار، ۱۵ آوریل مصادف است با زادروز استاد صدرالدّین عینی، بنیان‌گذار ادبیات نوین تاجیک، شاعر، مترجم، مورخ، نویسنده، روزنامه‌نگار، محقّق و نخستین رئیس فرهنگستان علوم تاجیکستان و قهرمان تاجیکستان که ۱۴۵ سال قبل در روستای ساکتری شهرستان غجدوان بخارا دیده به جهان گشود. اگرچه پدر عینی، سیّدمرادخواجه کشاورز و نجّار بود، ولی سواد داشت و گاهی شعر می‌گفت.

آن‌گونه که خود استاد صدرالدین عینی نوشته است، پدرش الفبا را به او آموخت و نخستین بار با مفهوم شعر و واژه شاعر توسط او آشنا شد. صدرالدین عینی در شش‌سالگی با سروده‌های حافظ، بیدل و صائب آشنا شد. در ۱۲ سالگی پدر و مادرش براثر بیماری وبا فوت کردند و او همراه برادرش رهسپار بخارا شد و ۱۶ سال در مدارس بخارا، میر عرب، عالم جان، بدل بیک، حاجی زاهد و کوکلتاش به تحصیل علوم دینی پرداخت. این جا بود که نخستین اشعارش را با تخلّص‌های «سفلی»، «محتاجی» و «جنونی» سرود و با شاعران و روشنفکران آن روزگار بخارا آشنا شد. آشنایی او با شریف جان مخدوم صدر ضیا، قاضی‌القضات بخارا (پدر مرحوم محمّدجان شکوری بخارایی) و احمد دانش و کتاب معروف او، «نوادرالوقایع» در همین زمان اتّفاق افتاد که به نوشته خود استاد عینی این کتاب در بیداری فکری او و هم روزگارانش نقش بزرگی داشت.

«ترتیل‌القرآن»، «ضروریات دینیه» و «تهذیب‌الصبیان» از دیگر آثار اوست.

زندان و شکنجه به جرم راه‌اندازی مدارس نوین!

عینی در تشکیل مدارس نوین همراه با میرزا عبدالواحد منظم و دیگر دوستانش تلاش زیادی کرد. این کوشش‌های عینی و یارانش خوشایند امیر بخارا نبود و او را بازداشت و به ۷۵ ضربه شلّاق محکوم کرد.
استاد عینی سال ۱۸۹۵ اولین شعر خود را با عنوان «گُل سرخ» (مراسم نوروزی مردم بخارا) و با تخلّص عینی که دارای ۴۸ معنی است سرود. این نخستین گام او به عرصه ادبیات محسوب می‌شود:

راز دل می‌گفتم ار یک مرهمی می‌داشتم

شکوه‌ها می‌کردم از غم همدمی می‌داشتم

از تماشای گل سرخ از چه می‌ماندم جدا؟

گر به کف، چون اهل عالم درهمی می‌داشتم

همین زمان بود که برادر او، سراج‌الدّین به دلیل شرکت در جنبش‌های بیداری از سوی عاملان امیر بازداشت شد و به قتل رسید و عینی در رثای او مرثیه جان‌گدازی نوشت که در واقع اولین سرود انقلابی او محسوب می‌شود و در این سروده علیه ظلم و تعدّی حکّام بی‌کفایت به‌شدت می‌تازد:

دوستان! فاجعه سخت بیامد به سرم،

رفت از این فاجعه روح از تن و نور از بصرم.

جگرم آب شد و ریخت ز دو چشم ترم

جگرم، وا جگرم، وا جگرم، وا جگرم!

پدر داستان نویسی تاجیکستان

استاد عینی علاوه بر فعالیت در عرصه روزنامه‌نگاری و تاریخ‌نگاری، بنیان‌گذار داستان کوتاه و بلند نو و رمان در تاجیکستان نیز به شمار می‌آید. او اولین داستان و رمان‌های تاجیکی را نوشته است و بعد‌ها آثار فراوانی خلق کرد، ازجمله «آدینه»، «مکتب کهنه»، «مرگ سودخور»، «داخونده»، «یتیم»، «جلّادان بخارا» و «غلامان».

نقد‌های ادبی تأثیرگذار عینی

این ادیب بزرگ تاجیکستانی در زمینه ادبیات و نقد ادبی نیز دست چیره‌ای داشت و راجع به احوال و آثار رودکی، فردوسی، ابن‌سینا، سعدی، بیدل، کمال خجندی، واصفی و علیشیر نوایی رساله‌های پرباری تألیف کرد و نیز در تصحیح متون، ازجمله تصحیح و حواشی «بوستان» سعدی، دیوان واصفی و برخی از آثار میرزا عبدالقادر بیدل، تحقیقات فاخر انجام داد. در این میان مهم‌ترین اثری که عینی تهیه و تدوین کرد، تذکره «نمونه ادبیات تاجیک» بود که سال ۱۹۲۶ در مسکو منتشر شد و حاوی احوال و نمونه آثار نزدیک به سیصد شاعر تاجیک است. این کتاب پاسخ به کسانی بود که موجودیّت خلق تاجیک را در آسیای میانه انکار می‌کردند. استاد عینی با نشر این اثر گران‌بها مشتی بر دهان بدخواهان قوم تاجیک زد و با آوردن نمونه اشعار آن‌ها با زبان فارسی تاجیکی ثابت کرد که این ملّت ریشه‌های عمیق در این مرزوبوم دارد و دو روزه و دیروزه نیست. این کتاب با نمونه اشعار استاد رودکی آغاز می‌شود.

عینی در نگاه نامداران ادبیات ایران

در میان آثار ارزشمند استاد عینی «یادداشت‌ها» که آخرین اثر اوست جایگاه ویژه دارد و برخی آن را دانشنامه تمام‌عیار بخارا و مردم فرارود دانسته‌اند. کتاب مذکور که چهار مجلّد است، نه‌تن‌ها در اتّحاد شوروی سابق، بلکه در کشور‌های دیگر، ازجمله ایران مورد استقبال صمیمی قرار گرفت و با تلاش مرحوم سعیدی سیرجانی سال ۱۳۶۲ در انتشارات «آگاه» منتشر شد. بااین که در ایران آثار زیادی از استاد عینی منتشرشده، ولی هیچ‌کدام اهل ادب ایران را مانند «یادداشت‌ها» تحت تأثیر قرار نداد و بزرگ‌ترین دانشمندان روزگار ازجمله علی‌اصغر حکمت، حبیب یغمایی، سعید نفیسی و محمدرضا شفیعی کدکنی... آن را ستوده و نثر آن را به «تاریخ بیهقی» شبیه دانسته‌اند.

مرحوم سعیدی سیرجانی در بخشی از مقدّمة این کتاب می‌نویسد: «نوشته‌های عینی که شاید چندان از زبان رایج مردم بخارا دور نباشد، یادآور نثر گیرا و جذّاب بیهقی و نوشته‌هایی از آن روزگار است، روش او نیز در سیاق سخن به آوردن قصّه‌ها و حکایات گوناگون و توضیحاتی که می‌دهد، سخت به بیهقی می‌ماند. با همه تحوّلات و دگرگونی‌هایی که در این نوشته‌ها دیده می‌شود و با آوردن اصطلاحات و تعبیرات و ترکیباتی که برای ما تازگی دارد، باز بسیاری از ویژگی‌های کهن نثر دری را، چون اعجاز، فخامت و جزالت الفاظ برای خود حفظ کرده است و چه جالب و تأمّل‌انگیز است.»

همچنین استاد محمدرضا شفیعی کدکنی در کتاب شاعر آینه‌ها می‌نویسد: «این کتاب دریایی است از اطّلاعات تاریخی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و مذهبی بخشی از ماوراءالنهر (ازبکستان و تاجیکستان کنونی). گنجینه گران‌بهایی از واژگان، اصطلاحات و امثال زبان فارسی دری و تاجیکی که ما امروز به بسیاری از آن کلمات به‌شدت نیازمندیم. قدرت نویسندگی مؤلف و هنر توصیف او، در نوع خود کم‌نظیر است و یاد ابوالفضل بیهقی را در ذهن خواننده بیدار می‌کند.»

قهرمان تاجیکستان

استاد صدرالدّین عینی ۱۵ ژوئیه ۱۹۵۴ در شهر دوشنبه از عالم چشم پوشید و مقبره او در شهر دوشنبه قرار دارد که زیارتگاه خاص و عام است. سال ۱۹۹۷ با دستور امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان به استاد عینی عنوان قهرمان تاجیکستان داده شد. همچنین، روی اسکناس ۵ سامانی (واحد پول ملّی تاجیکستان) عکس عینی جای‌داده شده است.

منبع: خراسان