با «گاوصندوق روز قیامت» بیشتر آشنا شوید

به گزارش مجله خبری نگار،میلیون‌ها دانه کوچک قهوه‌ای‌رنگ از بیش از ۹۳۰ هزار گونۀ گیاهی مختلف که محصولات غذایی بشر را شکل می‌دهند، در «بانک جهانی بذر» در جزیره «اسپیتس‌برگن» در مجمع‌الجزایر سوالبارد نروژ ذخیره شده‌اند. این مجموعه بزرگ‌ترین آرشیو تنوع زیستی کشاورزی جهان را در دل خود دارد و در واقع به‌مثابه یک گاوصندوق عظیم برای حفظ بذر‌های جهان عمل می‌کند. برایان لیناف، هماهنگ‌کننده ارشد همکاری‌های مؤسسه «کراپ تراست» که مدیریت این بانک را بر عهده دارد، می‌گوید: «درون این ساختمان، ۱۳ هزار سال تاریخ کشاورزی نهفته است».

سوالبارد یکی از دورافتاده‌ترین نقاط زمین است؛ شمالی‌ترین جایی که با پرواز‌های تجاری می‌توان به آن رسید. به‌جز شهر کوچک و سرد لانگییربین، همه جا سفیدپوش و خالی از سکنه است.

«بانک جهانی بذر» که گاه با عنوان «گاوصندوق روز قیامت» شناخته می‌شود، شاید شبیه به پناهگاهی برای نجات بشر در صورت وقوع فاجعه‌ای جهانی باشد. اما هدف واقعی از ایجاد این مرکز، مقابله با نابودی‌های کوچک‌تر و خطرات موضعی است که بانک‌های ژن در سراسر جهان را تهدید می‌کند.

طرحی از ساختار ساختمان در دل کوه

در تازه‌ترین دور ذخیره‌سازی، بذر‌هایی از هند، پاکستان و مکزیک به همراه بذر‌هایی از سوریه در این مرکز ذخیره شدند. ماری هاگا، مدیر اجرایی مؤسسه کراپ تراست، می‌گوید: «هر روز در گوشه و کنار جهان فجایع بزرگ و کوچک در جریان‌اند. مواد ژنتیکی در سراسر جهان در حال نابودی است.» زمستان گذشته فرصتی بود تا این بانک ژنتیکی بخشی از این آسیب‌ها را جبران کند.

با توجه به ورودی این مرکز که ساختاری بتنی و زاویه‌دار در دل چشم‌انداز برفی است، لقب «گاوصندوق روز قیامت» کاملاً به‌جا به نظر می‌رسد. دلیل انتخاب سوالبارد برای ساخت این مرکز، دورافتادگی آن از مناطق جنگ‌زده و ناآرام بوده است. بنت ناوردال، مدیر اجرایی این مرکز، می‌گوید: «اینجا دور از جنگ و ترور و هر چیز ترسناکی است که ممکن است در نقاط دیگر جهان وجود داشته باشد. این‌جا جای امنی است».

تنها همسایه این مرکز نیز پایگاهی مشابه است: «آرشیو جهانی قطب شمال» که داده‌های مهم دولت‌ها و نهاد‌های خصوصی را برای نسل‌های آینده در یک معدن نزدیک ذخیره می‌کند.

ورودی مرکز به اتاقی تونل‌مانند منتهی می‌شود که صدای بلند سیستم‌های سرمایشی و برق در آن پیچیده است؛ سیستم‌هایی که وظیفه دارند دمای داخلی مرکز را ثابت نگه دارند. از میان یکی از در‌ها راهرویی بتنی و پهن دیده می‌شود که با نور‌های نورانی روشن شده و به عمق ۱۳۰ متری در دل کوه می‌رود. در انتهای این راهرو، اتاقکی قرار دارد که لایه‌ای امنیتی برای محافظت بیشتر از اتاق‌های حاوی بذر‌ها به‌شمار می‌رود.

در انتهای اتاقک محافظ سه انبار وجود دارد، اما در حال حاضر تنها یکی از آنها مورد استفاده قرار می‌گیرد و در آن با لایه‌ای ضخیم از یخ پوشیده شده که نشان‌دهنده دمای بسیار پایین داخل آن است. در این انبار، بذر‌ها در پاکت‌های نقره‌ای خلأ و لوله‌های آزمایش نگهداری می‌شوند که در جعبه‌هایی بزرگ و مرتب روی قفسه‌هایی از کف تا سقف چیده شده‌اند. این جعبه‌ها ارزش مالی چندانی ندارند، اما کلید امنیت غذایی آینده جهان را در خود جای داده‌اند.

در ۵۰ سال گذشته، کشاورزی دچار دگرگونی بزرگی شده است. پیشرفت‌های فناورانه باعث تولید انبوه محصولات شده‌اند، اما در مقابل، تنوع زیستی به شدت کاهش یافته است؛ تا جایی که اکنون تنها حدود ۳۰ نوع محصول، ۹۵ درصد از انرژی غذایی انسان را تأمین می‌کنند. برای نمونه، فقط ۱۰ درصد از انواع برنجی که چین در دهه ۱۹۵۰ استفاده می‌کرد، امروزه باقی مانده‌اند. آمریکا نیز بیش از ۹۰ درصد از انواع میوه و سبزیجات خود را از اوایل قرن بیستم از دست داده است. این کشاورزی یکدست و تک‌محصولی، زنجیره غذایی را در برابر تهدیداتی مانند بیماری‌ها و خشکسالی آسیب‌پذیر کرده است.

در ورودی به سالن ذخیرۀ اصلی به دلیل دمای بسیار پایین سالن پوشیده از یخ است

بذر‌هایی که در سرمای شدید این مرکز نگهداری می‌شوند، شامل گونه‌های وحشی و قدیمی‌اند؛ بسیاری از آنها دیگر مورد استفاده نیستند و در هیچ جای دیگری جز بانک‌های بذر وجود ندارند. اما تنوع ژنتیکی موجود در این مرکز می‌تواند صفات مورد نیاز برای تولید گونه‌های مقاوم‌تر در آینده را فراهم کند. مثلاً ممکن است یکی از ۲۰۰ هزار نوع برنج موجود در این بانک، ویژگی لازم برای مقاومت در برابر گرمای بالا یا آفتی جدید را داشته باشد؛ ویژگی‌هایی که در شرایط تغییرات اقلیمی حیاتی هستند. ماری هاگا می‌گوید: «خیلی‌ها به تنوع محصولات کشاورزی به‌عنوان یک موضوع حیاتی نگاه نمی‌کنند، اما واقعاً چنین است. این موضوع تقریباً به اندازه آب و هوا مهم است. بذر‌ها اساس همه چیزند؛ نه فقط آنچه می‌خوریم، بلکه آنچه می‌پوشیم و طبیعت اطراف‌مان هم از آنهاست».

در حال حاضر، حدود ۱۷۰۰ بانک بذر در جهان وجود دارد که به گردآوری، نگهداری و به‌اشتراک‌گذاری بذر‌ها برای تحقیقات کشاورزی و تولید گونه‌های جدید می‌پردازند. مرکز سوالبارد در سال ۲۰۰۸ افتتاح شد تا در نقش یک نسخه پشتیبان از همه این بانک‌ها عمل کند. ایده آن را «کری فاولر»، مدیر پیشین مؤسسه کراپ تراست، در دهه ۱۹۸۰ مطرح کرد، اما پس از امضای پیمان بین‌المللی بذر در سال ۲۰۰۱ توسط سازمان ملل اجرایی شد. ساخت این مرکز با سرمایه‌گذاری دولت نروژ انجام شد و اکنون با همکاری کراپ تراست اداره می‌شود. هدف این است که یک نسخه از هر بذر منحصر‌به‌فرد موجود در دنیا در این مرکز ذخیره شود. همچنین هنگامی که بانک‌های دیگر با از دست رفتن یا نابودی مواجه شوند، این مرکز نسخه جایگزین را در اختیارشان قرار می‌دهد.

قفسه‌هایی که نمونه‌های بذر را در خود جای داده‌اند

تنها جنگ نیست که این گنجینه‌ها را تهدید می‌کند. بلایای طبیعی هم آسیب‌زا هستند؛ مانند بانک بذر ملی فیلیپین که ابتدا با سیل ناشی از طوفان آسیب دید و بعداً در آتش‌سوزی صدمه بیشتری دید. با این حال، بزرگ‌ترین تهدید برای بانک‌های بذر، کمبود منابع مالی است.

بسیاری از این مراکز دچار کمبود شدید بودجه‌اند و امکان نگهداری و حفاظت درست از بذر‌ها را ندارند. مؤسسه کراپ تراست اکنون در حال جمع‌آوری کمک برای ایجاد یک صندوق پایدار است تا تضمین کند که ۱۷۰۰ بانک بذر جهان بتوانند همچنان به نقش مهم خود در حفظ تنوع زیستی جهانی ادامه دهند.

یکی از تأثیرگذارترین نمونه‌های فداکاری برای حفاظت از بذر‌های کشاورزی، به مجموعه‌ای از مؤسسه تحقیقات واویلوف در سن‌پترزبورگ بازمی‌گردد که از نخستین کلکسیون‌های بذر در جهان بود. در زمان محاصره لنینگراد، حدود دوازده دانشمند برای محافظت از این بذر‌ها در برابر شهروندان گرسنه و ارتش آلمان، خود را در اتاق نگهداری بذر‌ها حبس کردند. با وجود گرسنگی شدید، هیچ‌کدام حاضر نشدند از بذر‌ها برای زنده‌ماندن استفاده کنند. آنها باور داشتند این بذر‌ها برای بازسازی روسیه پس از جنگ و آینده بشریت حیاتی‌اند. گفته می‌شود یکی از آنها، دیمیتری ایوانوف، در حالی جان باخت که کیسه‌های برنج اطرافش قرار داشت.

در دنیای پرتنش امروز، مرکز بذر سوالبارد نشانه‌ای امیدوارکننده از همکاری جهانی برای نفع بشریت است. همه کشور‌ها و سازمان‌ها می‌توانند بدون محدودیت سیاسی یا دیپلماتیک بذر‌های خود را به این مرکز بفرستند. جعبه‌های قرمز کره شمالی در کنار جعبه‌های سیاه آمریکا و بذر‌های اوکراین در کنار بذر‌های روسیه قرار دارند. لیناف می‌گوید: «برای بذر‌ها مهم نیست از کجا آمده‌اند. آنها سرد و در امنیت هستند و فقط همین مهم است».