بی‌نمکی طنز‌ها یا شوخی‌های غیراخلاقی؟ بن‌بست «جوکر ۲»

به گزارش مجله خبری نگار، ما اکنون در دنیایی به سر می‌بریم که دسترسی به هر محتوایی به راحتی آب خوردن است. مردم دیگر در بند تصمیم غول‌های رسانه‌ای نیستند تا آنها برایشان تصمیم بگیرند که به تماشای چه چیزی بنشینند و از دیدن چه برنامه‌هایی صرف‌نظر کنند. ایده‌های فراوانی وجود دارد که افراد و برنامه‌سازان می‌توانند با کمترین میزان از ممیزی و سانسور اجرایش کنند و منتظر تایید این و آن هم نباشند. در ایران وظیفه سرگرم کردن ملت به عهده صداوسیماست و هیچ رسانه‌ای در کشور ما یارای رقابت با این رسانه را از حیث امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری ندارد، اما با ایجاد فضای رقابت برای VOD‌ها و کاهش کیفیت برنامه‌های سرگرم‌کننده و همین‌طور کوچ بسیاری از هنرمندان و برنامه‌سازان از تلویزیون در پی اختلاف نظر با گردانندگان رسانه ملی فرصت عرض اندام برای دیگر رسانه‌ها هم فراهم شد تا با آسایش خاطر بیشتری به تولید ایده‌های خود بپردازند و مردم را برای تماشای برنامه‌های گوناگون فرابخوانند.

 «جوکر» یکی از همین برنامه‌ها بود که در همان ابتدای شکل‌گیری‌اش هدفی جز خنداندن و سرگرم کردن ملت نداشت. این برنامه با محوریت احسان علیخانی، یکی از چهره‌های پرطرفدار تلویزیون رسمی کشور منتشر شد و در اختیار کاربران قرار گرفت. نکته مثبت و مهمی که جوکر در همان ابتدا نگاه مردم را به خود معطوف می‌کرد این بود که در چینش شرکت‌کنندگان برنامه حساسیت زیادی وجود داشت و گردانندگان آن به‌خوبی این مهم را درک می‌کردند. آیتم‌های بامزه و خنده‌داری در فصل اول جوکر با حضور چهره‌های شاخص سینمایی و تلویزیونی طراحی شده بود که حسابی کیف بیننده را کوک می‌کرد و همین مساله نیز باعث شد تا با پایان این فصل مردم خبر ساخت و پخش فصل جدید جوکر را از علیخانی و تیم سازنده طلب کنند. جوکر به‌تن‌هایی جور تلویزیون را در فصل اولش کشید و حسابی در فضای واقعی و مجازی مطرح شد.

رئالیتی‌شوی جوکر (فصل اول) به گواه آمار رسمی توانست در ۱۶ ساعت اولیه پخش خود به رکورد ۱۰ میلیون دقیقه تماشا برسد و معادل تماشای یک سریال در نمایش خانگی دیده شود. البته حضور سیامک انصاری به‌عنوان میزبان این برنامه هم در تماشای جوکر بی‌تاثیر نبود ولی این مجموعه در آن دوره به هر موفقیتی که فکرش را می‌کنید دست پیدا کرد و حتی بسیاری از چهره‌های نسبتا فراموش‌شده عرصه نمایش نظیر غلامرضا نیکخواه، رضا شفیعی‌جم و سیروس میمنت را از حاشیه به متن آورد و دوباره مطرح‌شان کرد. فصل دوم جوکر در خردادماه امسال عرضه شد و حتی در گام نخست رکورد تماشای فصل نخست را هم شکست و تقریبا به هر آن چیزی که می‌خواست دست یافت. این برنامه با ثبت رکورد ۴۰ میلیون دقیقه تماشا در ۱۶ ساعت اول حتی موفق‌تر از فصل اول عمل کرد و به موقعیت کم‌نظیری دست یافت.

فصل دوم ولی با یک تغییر اساسی همراه بود؛ سیامک انصاری جایش در مقام داور را به گرداننده اصلی این شو، یعنی احسان علیخانی داد. سیامک انصاری با وجود اینکه سابقه‌ای در مجری‌گری نداشت ولی به دلیل فهم درستی که نسبت به کمدی داشت و فضای موجود در این کار‌ها را به‌خوبی درک می‌کرد و نشاط خیلی خوبی هم به جوکر می‌داد به بیشتر دیده شدن این برنامه کمک می‌کرد. در واقع حضور انصاری در کانون توجه مخاطب بدون اینکه مزاحمتی برای ایشان به وجود بیاورد دلچسب بود و هیچ خللی در کار شرکت‌کنندگان به وجود نمی‌آورد. اما علیخانی علی‌رغم اینکه فهم رسانه‌ای خوبی در جذب نگاه مخاطب نسبت به خودش دارد بدون هیچ تجربه‌ای در سبک و سیاق کار‌های کمدی جای سیامک انصاری را پر کرد و متاسفانه به پاشنه آشیل جوکر ۲ هم تبدیل شد. علیخانی مدام خودش را در طول برنامه به رخ شرکت‌کنندگان می‌کشید و این اتفاقی نبود که بینندگان از بروز آن خشنود به‌نظر برسند. اما مشکل اصلی آنجا رقم خورد که تیم نویسندگان و اتاق فکر جوکر ۲ به این نتیجه رسیدند که ایده‌هایشان ته کشیده است و برای خوشامد هرچه بیشتر مردم پا روی خط قرمز‌ها بگذارند و در بخش جوکر آقایان راه را برای شوخی‌های جنسی باز کنند.

 اجرایی کردن این ایده از اساس غلط بود، زیرا در فوتبال مثلی هست که می‌گوید: «نباید به ترکیب تیم برنده دست زد» ولی این حرف بدرقه راه سازندگان این رئالیتی‌شو نشد و آنها شیوه کار را در جوکر۲ تغییر دادند و با هموار کردن راه برای طرح شوخی‌های جنسی حتی حساسیت ساترا را برانگیختند. روالی که علیخانی و تیمش در فصل اول دنبال می‌کردند مگر چه ایرادی داشت که فکر کردند برای خنده بیشتر خلق‌الله باید از شوخی‌های جنسی کمک بگیرند؟ حجم تولید محتوای مبتذل در میکرورسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی نظیر اینستاگرام و توییتر آنقدر زیاد است که باید این حق را برای مخاطب قائل شد که در یک فضای سالم و خانوادگی بدون هیچ نگرانی به پای برنامه‌ای همچون جوکر بنشیند و اوقات فراغتش را پر کند. برنامه‌ساز این‌طور فکر می‌کند که با انحراف ایده محوری به جاده‌خاکی شوخی‌های جنسی اشتیاق بیشتری در دل بیننده برای دیدن پدید می‌آید.

این اتفاق شاید در کوتاه‌مدت باعث شود تا تعداد بیشتری پای تماشای برنامه‌هایی نظیر جوکر ۲ بنشینند ولی چنین طرز فکری در بلندمدت آسیب‌زننده است و برنامه را با قهر یا جدی نگرفتن مخاطب مواجه می‌کند. سطح زنندگی شوخی‌های جنسی در میان بلاگر‌ها و واینر‌های اینستاگرامی به‌مراتب بیشتر از برنامه‌ای همچون جوکر ۲ است و آنها، چون تابعی از نظر کاربران و دنبال‌کنندگان خویش هستند مدام سطح شوخی‌ها را رکیک‌تر می‌کنند و خنده لحظه‌ای و فست‌فودی که می‌خواهند را از کاربران می‌گیرند ولی برنامه‌هایی همچون جوکر که زیر ذره‌بین نهاد‌های نظارتی هستند و برای خانواده تولید می‌شوند نمی‌توانند دست به چنین اقدامی بزنند، چون درنهایت جلوی آنها برای پیاده کردن ایده‌هایشان گرفته می‌شود و این مسیر مسیری نیست که عاقبت جوکر را به سمت راه درستی هدایت کند. خنده و سرگرمی حق مردم ماست و این مهم را کسانی همچون احسان علیخانی با سال‌ها فعالیت در وادی رسانه بسیار خوب درک می‌کنند و نباید امکان خوبی که به‌واسطه جوکر۱ برای تماشای یک برنامه سرگرم‌کننده پدید آمد محدود به تعداد معدودی شوخی‌های کلامی یک‌بار مصرف و غیراخلاقی شود و این برنامه را از سبد کالای فرهنگی خانواده‌ها حذف کند.

فصل دوم جوکر، اما یک حسن اساسی دارد و آن هم حضور خانم‌ها در این برنامه است. احسان علیخانی در زمان تولید فصل اول این برنامه به مخاطبانش قول داد که از حضور بانوان نیز در این برنامه استفاده می‌کند. این اتفاق پس از مدتی رخ داد و علیخانی به قولش عمل کرد. حساسیت درخصوص شرکت‌کنندگان زن در برنامه‌ای به این سبک و سیاق بالا بود و طبیعتا نگاه‌های زیادی را نسبت به خود برمی‌انگیخت، اما عملکرد تیم سازنده برخلاف قسمت‌های مربوط به آقایان کم اشکال بود و از چند فرسخی خطوط قرمز هم رد نشد. جوکر در این زمینه نمره قبولی گرفت و در راستای برقراری عدالت جنسیتی گام برداشت. جوکر خانم‌ها در مقایسه با بخش مربوط به آقایان نظرات منفی زیادی در پی نداشت و موفق شد نگاه بانوان به‌عنوان نیمی از حاضران در جامعه را به خود جلب کند.

شاید بعضی این فکر را در سر بپرورانند که مقبولیت برنامه‌ای مثل جوکر در گرو شوخی‌های جنسی است و اگر این اتفاق نیفتد برنامه به بن‌بست می‌رسد و بی‌مزه جلوه می‌کند ولی این‌گونه نیست. در دنیای سرگرمی هم آن دسته از آثار که با استفاده از شوخی‌های جنسی برای خودشان مخاطبی دست و پا می‌کنند هیچ حرفی برای گفتن در برابر فیلم‌ها و سریال‌هایی که در ایده محوری آنها خبری از شوخی‌های جنسی نیست ندارند و فراموش می‌شوند. این فقط نحوه توزیع این آثار است که می‌تواند برای مدت کوتاهی مخاطب را سرگرم کند ولی در بلندمدت بهره‌مندی از یک ایده درخشان ابتدایی است که تبدیل به مانایی و ماندگاری یک فیلم یا سریال کمدی می‌شود. رئالیتی‌شوی جوکر هرچند در قسمت آقایان تاکنون به‌وسیله استفاده از شوخی‌های جنسی با پسرفت مواجه شده ولی در قسمت مربوط به خانم‌ها به دلیل «اولین بودنش» هنوز جای کار دارد و می‌تواند بهتر شود، آن هم بدون اینکه بخواهد با خط قرمز‌ها بازی کند.

سرگرمی را فدای تابوشکنی نکن آقای علیخانی!

کیانا تصدیق‌مقدم، خبرنگار گروه فرهنگ: سال ۱۴۰۰ بود که احسان علیخانی با یک برنامه سرگرم‌کننده به نمایش خانگی آمد. او به مدت ۵ سال در صداوسیما برنامه «عصر جدید» را ساخته بود و می‌دانست چطور باید مخاطب را با خودش همراه کند. او که بیشتر با مدیوم برنامه‌سازی در صداوسیما آشنا بود سعی کرد با رعایت همان ضوابط «جوکر» را بسازد و بتواند برای مدتی هرچند کوتاه اعضای خانواده را دور هم جمع کند تا برای آنها ساعات خوشی را رقم بزند که در این کار موفق هم بود. فصل اول جوکر به پایان رسید و سابقه ذهنی که مخاطبان از این برنامه داشتند، باعث شد خیلی‌ها منتظر فصل دوم باشند و شاید یکی از دلایل آن هم قولی بود که احسان علیخانی درباره فصل جدید این برنامه داده بود. او گفته بود قرار است در فصل دوم جوکر خانم‌ها را هم بسازد.

فصل دوم با گروه بازیگران مرد شروع شد و از همان ابتدا نشان داد این جوکر آن جوکر سابق نیست. به نظر می‌رسید باید در تیتراژ آن رده سنی مخاطب مطرح می‌شد. انگار هدف در این فصل فقط خنداندن مخاطب بود بدون در نظر گرفتن قواعد و چهارچوبی که در فصل گذشته رعایت می‌شد. این موضوع باعث اعتراض همان مخاطب‌هایی شده بود که بعد از به پایان رسیدن فصل اول، منتظر شروع دوباره جوکر بودند. با همه حواشی ایجاد شده، قسمت اول فصل دوم هم به پایان رسید. حالا نوبت غافلگیری جدید احسان علیخانی بود؛ حضور خانم‌های بازیگر در جوکر طبقه بیست‌ویک. پیش از رسیدن زمان پخش این قسمت، تبلیغات گسترده‌ای از سوی پلتفرم مربوطه و عوامل برنامه اتفاق افتاد و این کنجکاوی را در ذهن مخاطب به وجود آورد که قرار است چه اتفاقی بیفتد و کدام بازیگران زن در این برنامه حضور دارند. اصلا جوکر خانم‌ها به پخش می‌رسد یا جلوی آن گرفته می‌شود؟

بالاخره زمان پخش فرارسید. ژاله صامتی، الیکا عبدالرزاقی، نرگس محمدی، رویا میرعلمی، ناهید مسلمی، سوسن پرور، گیتی قاسمی و متین ستوده اولین شرکت‌کنندگان جوکر خانم‌ها بودند. دو قسمت از جوکر خانم‌ها منتشر شد و پخش قسمت سوم آن به خاطر ایام اربعین و ماه صفر به مدت دو هفته متوقف شد. اما با بررسی همین دو قسمت پخش شده از جوکر خانم‌ها به نکات مثبت و منفی می‌رسیم. در این دو قسمت، جوکر به همان رویکرد فصل اول خود برگشته و خطوط قرمز را رعایت کرده است. درواقع جوکر خانم‌ها را می‌توان به‌راحتی در دورهمی‌های خانوادگی تماشا کرد. دلیلش هم این است که در جوکر خانم‌ها برخلاف قسمت آقایان، دیگر خبر از شوخی‌های جنسی نیست. از نظر بعد سرگرمی جوکر خانم‌ها به ضعیف‌ترین حالت خودش رسیده و در این قسمت‌ها دیگر از علیخانی ایده‌پردازی که می‌تواند مخاطب را با خودش همراه کند خبری نبود و این‌طور برداشت می‌شود که علیخانی تنها قصد داشته با یک تابو‌شکنی در کارنامه کاری‌اش جوکری تحت عنوان جوکر خانم‌ها را ثبت کند آن هم بدون در نظر گرفتن کیفیت و بعد سرگرمی برنامه.

شاید اگر احسان علیخانی در انتخاب بازیگران اولین قسمت جوکر خانم‌ها وسواس بیشتری خرج می‌کرد نتیجه کمی متفاوت‌تر می‌شد. هدف از ساخت این برنامه سرگرم کردن مخاطب است، اما بازیگری مثل متین ستوده که در سریال‌های کمدی هم به‌عنوان بازیگر نقش مکمل حضور دارد و بار سرگرم کردن مخاطب روی دوشش نیست چطور می‌خواهد در جوکر فضای سرگرم‌کننده‌ای ایجاد کند؟ علیخانی زمان انتخاب بازیگر باید این موضوع را در نظر می‌گرفت که هر بازیگر در چه بستری می‌تواند دیده شود. برای مثال ژاله صامتی و گیتی قاسمی در آثار قبلی خود نشان دادند می‌توانند خنده روی لب مخاطب بیاورند، اما نکته اینجاست که در آن آثار که نمونه‌اش سریال «زیرخاکی» است، بازیگرانی کنار آنها بودند که با همکاری یکدیگر یک سکانس به اصطلاح طنز را خلق می‌کردند و جوکر خانم‌ها نشان داد بدون حضور بازیگر نقش مکمل‌شان شاید آنقدر موفق عمل نکنند. ناهید مسلمی را، اما می‌توان یکی از نقاط قوت جوکر خانم‌ها دانست. شاید مخاطب در نگاه اول احساس کند بعضی از شرکت‌کننده‌ها به واسطه سن‌شان در خلق شوخی کم بیاورند، اما در اجرا ورق برمی‌گردد و تاجایی پیش می‌رود که منجر به حذف شرکت‌کنندگان جوان‌تر می‌شود و ناهید مسلمی دقیقا مثالی برای این موضوع است.

جدا از اینها، جنس شوخی در جوکر خانم‌ها خالی از خلاقیت است. شاید عوامل برنامه و بازیگران دلیل این موضوع را محدودیت‌هایی بدانند که خانم‌ها نسبت به آقایان دارند. اما واقعیت این است که اگر هنرمند فکر کند تنها راه خنداندن مخاطب رد شدن از خطوط قرمز و شوخی‌های جنسی است باید بداند ساده‌ترین راه را انتخاب کرده و زحمتی برای سرگرمی مخاطب انجام نداده است.

با در نظر گرفتن همه مسائلی که مطرح شد، سوال اینجاست که برنامه‌ای مثل جوکر که در فصل اول خود موفق شده مخاطب وفادارش را پیدا و با خود همراه کند چرا باید کیفیت و سرگرمی را فدای یک تابو‌شکنی کند؟ طبیعی است خانم‌ها در این برنامه به نسبت آقایان محدودیت‌های بیشتری دارند، اما نکته اینجاست که اگر جوکر مردان موفق است آن را ادامه بده آقای علیخانی. اگر جوکر خانم‌ها به دلیل محدودیت‌ها و سختگیری‌هایی که وجود دارد قرار است بعد سرگرمی‌اش را از دست بدهد آن را رها کنید. جوکر در ابتدا هدفی برای خودش طراحی کرده بود آن هم اینکه یک برنامه سرگرم‌کننده باشد نه چیزی بیشتر، اما با این رویکردش در فصل دوم فاصله زیادی از این هدف گرفته است.

بازآفرینی جوکر توسط خانم‌ها

مریم فضائلی، خبرنگار گروه فرهنگ: جوکر از همان ابتدا اعلام کرد این برنامه کپی یک برنامه خارجی است و صرفا با تغییراتی سعی داشتند این برنامه را بومی کنند. دکور، مدل رفتار بازی‌گردان، تعداد بازیکنان، آیتم‌های بین برنامه و حتی لوگوی جوکر شبیه به برنامه آلمانی آخرین کسی که می‌خندد (One Laughing Last) باشد، اما مشخص است که در محتوا تلاش شده تا بومی‌سازی رخ دهد. اثبات این حرف را هم می‌توان استقبال مخاطبان دانست که طبق آمار «فیلیمو» قسمت دوم جوکر در فصل اول در همان روز انتشار، با بیش از ۱۸ میلیون دقیقه تماشا رکورد بیشترین تماشاگر تولید‌های پلتفرم‌ها را زد. این استقبال برای فصل دوم هم ادامه پیدا کرد و قسمت اول جوکر ۲ توانست در روز نخست رکورد تماشا را در ۱۶ ساعت اول انتشار با ۴۰ میلیون و ۲۳۷ هزار و ۷۱۷ دقیقه تماشا به نام خود ثبت کند. بعد از تجربه موفقی که احسان علیخانی در جوکر اول داشت، به سراغ ساخت فصل دوم این برنامه رفت. فصلی که بزرگ‌ترین تغییر آن، آمدن احسان علیخانی جای سیامک انصاری بود. این تغییر به مذاق برخی از مخاطبان خوش آمد و برخی هم این را نپسندیدند. موافقان این تغییر معتقد بودند علیخانی مدلی متفاوت از اجرا را در پیش گرفته و دنبال ثبت امضایی دیگر از خودش است. او می‌خندد، اما قهقهه نمی‌زند؛ درست برعکس سیامک انصاری. از طرفی دیگر، منتقدان به این تغییر، احسان علیخانی را با وجود اجرای «عصر جدید» و ویژه برنامه‌های شاد یلدا و نوروز، کماکان آقای گریه می‌دانند.

محدودیت دست و پای خانم‌ها را نبست

فصل دوم جوکر ۲؛ طبقه بیست‌ویک، با حضور هشت بازیگر خانم ساخته شده است. شاید تصور بیننده قبل از تماشای دو قسمتی که منتشر شده است، این باشد که خانم‌ها به دلیل محدودیت‌هایی که دارند، احتمالا شوخی‌هایشان آنقدر خنده‌دار نیست و نمی‌شود انتظار داشت که لحظات سرخوشی را خلق کنند. اگر این موضوع درست بود و خانم‌ها نتوانسته بودند که عملکرد خوبی از خود نشان بدهند، پس الان از سمت مخاطبین مطالبه‌ای برای پخش شدن قسمت سوم این فصل نمی‌شد. خانم‌ها به خوبی نشان دادند که در این مسابقه بدون آنکه از شوخی‌های جنسی و نامتعارفی استفاده کنند، می‌توانند بخندانند و بخندند. برعکس آن چیزی که در جوکر مردان دیده می‌شد. آقایان در ظاهر آنقدر دست‌شان باز بود که شوخی‌ها به سمت لوس شدن و خارج از چهارچوب می‌رفت. حضور خانم‌ها کمک کرد تا حواشی مربوط به برنامه‌های قبل جوکر کم کم فراموش شود و بازآفرینی در شوخی‌های این برنامه رخ دهد.

هشدار به جوکر

قسمت خانم‌ها به مراتب موقعیت‌های بیشتری برای خندیدن فراهم می‌کرد. حداقل در این قسمت مخاطب می‌دانست که بازیگران در استودیو به چه چیزی می‌خندند؛ چراکه در قسمت اول فصل دوم، بار‌ها می‌شد که بیننده در خانه نمی‌دانست دلیل خنده بازیکنان چیست و به چه چیزی می‌توانند آنقدر بخندند که کارت قرمز بگیرند! اما با این حال، جوکر روی یک مرز باریک بانمکی و بی‌نمکی قدم برمی‌دارد. این برنامه باید حواسش به حوصله مخاطب باشد. قسمت‌های ابتدایی که بخش قابل توجهی از برنامه به معرفی می‌گذرد، خالی از لحظاتی است که بیننده بخندد. همین باعث می‌شود حوصله مخاطب سر برود. جدا از قسمت معرفی هر گروه در حین پخش برنامه، مواقعی است که کات می‌خورد و دوربین به زمان بعد از مسابقه می‌رود و ما احساس آن لحظه بازیگران را از زبان خودشان می‌شنویم. احساسی که نیازی نیست تا افراد آن را به زبان بیاورند و هرکسی که برنامه را ببیند می‌تواند با آن لحظه همذات‌پنداری کند و متوجه شود. این رفت و برگشت از اتاق بازی به استودیویی که ارتباطی با آن لحظه ندارد، باعث می‌شود در وسط خندیدن یا وسط موقعیتی که طنز در حال شکل گرفتن است، اختلالی پیش بیاید و بیننده حسش را از دست بدهد. البته به‌نظر می‌آید علیخانی و تیمش حواس‌شان جمع بوده؛ چراکه به نسبت فصل اول و قسمت‌های پیشین، این اتفاق کمتر یا حداقل در لحظاتی درست‌تر در حال رخ دادن است.

به نام زنان به کام تولیدکنندگان

طاهره حسنلو، خبرنگار: وقتی یک اثر نمایشی طنز با ادعا‌هایی فراتر از خنداندن مخاطب وارد عرصه تصویر می‌شود دیگر نمی‌توان او را از بوته نقد برکنار کرد و صرفا در چهارچوب موفقیت در خنداندن یا نخنداندن تماشاگر به آن نگاه کرد. مسعود فراستی معتقد است آثار هنری کم‌ادعا را باید به دیده تسامح نگریست؛ اما وقتی اثری ادعا‌های بزرگ دارد باید آن را موشکافانه و دقیق نقد کرد. «جوکر» رئالیتی‌شوی احسان علیخانی از فصل اول خود مدعی بود قصد دارد در فضای تلخ اتفاقات اجتماعی و فشار‌های اقتصادی لحظاتی مخاطب را از روزمرگی‌ها دور کند. اما به‌مرور و با شروع فصل دوم این مجموعه و واردکردن شوخی‌هایی که مستقیما وضعیت اقتصادی یا سیاسی را نقد می‌کرد (شبیه‌سازی شخصیت‌ها به دلار، سکه و ریال و نقد عدم ثبات نرخ ارز در «جوکر ۲» آقایان و نمایش وارونه ویزا گرفتن مسافران خارجی برای ورود به ایران در نقد سیاست‌های فرهنگی در جوکر ۲ بانوان) نشان داد قصد دارد پا به عرصه جدی‌تری بگذارد.

 یکی دیگر از ادعا‌هایی که جوکر از نیمه‌های فصل اول آن را مطرح کرد و سپس با تمهیداتی آن را به مطالبه مخاطبان خود نسبت داد ایجاد فضا برای حضور بانوان در یک رئالیتی‌شوی طنز برای اولین‌بار بود. اتفاقی که بالاخره در فصل دوم افتاد. البته حضور بانوان در سایر رئالیتی‌شو‌ها مانند ناتو، پدرخوانده، شام ایرانی، شب‌های مافیا و... امری پذیرفته‌شده و قدیمی‌تر بود؛ اما نقطه تمایز جوکر با سایر کار‌ها محوریت طنز و مکلف بودن شرکت‌کنندگان به خنداندن یکدیگر با استفاده از همه امکانات موجود در صحنه بود. در نوبت حضور شرکت‌کنندگان مرد نیز نقد‌هایی نسبت به نحوه خنداندن یکدیگر مانند استفاده از رقص و حرکات موزون، تغییر لباس‌های خارج از عرف، استفاده از الفاظ رکیک و شوخی‌های جنسی و مسائلی ازاین‌قبیل مطرح بود که پرسش‌هایی را برای نحوه ظاهرشدن بانوان در این فضا مطرح می‌کرد. آیا هنرمندان زن نیز می‌توانستند برای خنداندن یکدیگر و از همه مهم‌تر مخاطب از این روش‌ها استفاده کنند؟ تصویر حضور بانوان در جوکر هنوز برای بسیاری از منتقدان سختگیر با مخالفت‌های ازپیش‌تعیین‌شده نیز مبهم بود.

با پخش اولین قسمت از سری جدید یکی از اصلی‌ترین محور‌هایی که سازنده برنامه و هنرمندان زن حاضر در آن به‌صورت مداوم سعی در تکرار و برجسته‌سازی آن داشتند، شکسته‌شدن سد حضور بانوان در برنامه بود. به‌این‌ترتیب که در بخش‌های مختلف با دیالوگ‌های پرتعداد از قبیل «اتفاقی نو و مبارک که ذوقش رو داریم که اون هم حضور بانوانه»، «من اولین زنی هستم که تونستم وارد جوکر بشم»، «اولین خانمی که کارت زرد جوکر رو گرفت»، «اولین اجرای جوکر تایم خانم»، «بدون خانم‌ها که جوکر فایده نداشت» و دیالوگ‌هایی در تقابل با شرکت‌کنندگان مرد مثل «قبول کنیم خانم‌ها از آقایون بامزه‌ترن»، «چرا به آقایون ارفاق می‌کردید؟» و... مواجه بودیم. ادعای یک خط‌شکنی در تولید برنامه‌ای کاملا زنانه که در ابتداییات نیز خلاف مدعای خود ظاهر شده بود.

 اولین نکته حضور احسان علیخانی به‌عنوان گرداننده بازی است. گرچه پیش‌ازاین نیز انتقاد‌های زیادی به نوع اجرای او در مقایسه با سیامک انصاری (گرداننده فصل اول) شده است این بار فرصت مناسبی بود که با حضور یکی از هنرمندان زن پیشکسوت به‌عنوان گرداننده بازی هم ظرافت‌های مواجهه با بانوان رعایت شود و هم فضای صمیمانه‌تری را شاهد باشیم. ژاله صامتی نیز در همین قسمت اشاره می‌کند در ابتدا قرار بوده به‌عنوان گرداننده در مسابقه حضور داشته باشد، اما بعدا این تصمیم ملغی شده است. جدا از برخورد‌های گهگاه غیرمتعارف علیخانی، او در بعضی موارد کنایه‌هایی در تایید کلیشه‌های تولیدشده در جامعه علیه زنان می‌زند که قابل‌توجیه نیست. کنایه به پرحرف و پرصدا بودن بانوان بعد از زدن زنگ شروع مسابقه با دیالوگ «وای چه آرامشی حاکم شد» یا «۱۰ ثانیه اجازه می‌دید حرف بزنم؟» و کنایه به کلیشه جاافتاده درباره غیبت‌گو بودن زنان با دیالوگ «بذارید برم بعد پشت سرم حرف بزنید» برخی از مصادیق بازتولید این کلیشه‌ها هستند.

در موردی دیگر نرگس محمدی به‌عنوان بازیگری که از سال ۸۳ در عرصه سینما و تلویزیون مشغول است توسط علیخانی بار‌ها و بار‌ها به‌واسطه ازدواج با یکی از تهیه‌کنندگان سینما و تلویزیون، «خانم آقای اوجی» خطاب می‌شود. این زدودن هویت مستقل از بازیگر زن تا جایی پیش می‌رود که مسلما با هماهنگی قبلی برای روایت یک لطیفه بسیار ساده و ابتدایی، محمدی طی تماسی تلفنی با همسرش از او کمک می‌خواهد که تعجب سایر شرکت‌کنندگان را در پی دارد. برخورد‌های تحقیرآمیز با این بازیگر و کم‌هوش جلوه‌دادن او در فهم قوانین مسابقه نیز از جمله رفتار‌های غیرقابل‌قبول و نشان‌دهنده نگاه از بالابه‌پایین گرداننده به شرکت‌کنندگان است. در بخش‌های دیگر با وجود تاکید سازندگان بر توانمند بودن بازیگران زن در حوزه طنز، باز هم شاهد حضور آقایان هستیم که در فواصل مختلف برای خنداندن شرکت‌کنندگان وارد می‌شوند. تا جایی که ژاله صامتی در «جوکر تایم» خود عملا نقش موثری ندارد و کار را به دو پیشکسوت مرد می‌سپارد. آیا ممکن نبود برای این موضوع نیز حداقل از توانمندی بازیگران پیشکسوت زن مانند مریم امیر جلالی، گوهر خیراندیش، مرجانه گلچین و هنرمندانی از این قبیل که در بعضی آثار خود به مراتب طنازتر از بازیگران مرد ظاهر شدند استفاده کرد؟ توانمندی‌ای که با انتقادات مداوم گرداننده مبنی‌بر جدی‌نگرفتن مسابقه و عدم فهم قوانین و چشم‌پوشی‌های بی‌سابقه نسبت به دوره‌های پیشین بیش از اینکه اثبات شود، زیر سوال می‌رود.

 البته جوکر ۲ سری بانوان با همه ایراداتش به دلیل شوخی‌های مناسب و کمتر دور شدن از چهارچوب اخلاق و ادب نسبت به نسخه مردانه خود که حتی با وجود شوخی‌های رکیک و حرکات شرم‌آور نتوانست موفقیت سری اول را در خنداندن مخاطب کسب کند، جلوتر است. همچنین موجی که علیه این مجموعه توسط طیفی خاص راه افتاده با توجه به مصادیق اشاره شده نشان از عدم شناخت منتقدان از فضای تولیدات شبکه نمایش خانگی دارد و اگر این طیف از منتقدان به دنبال نقد وضعیت اسفناک این تولیدات در زمینه حمله به مفاهیم اخلاقی و اشاعه معنا‌های ضد فرهنگ ایرانی-اسلامی هستند باید خیلی زودتر از اینها و بر سر سایر مصادیق فاجعه‌آمیز این بسیج همگانی را تشکیل می‌دادند. رفتاری سلیقه‌ای که گمانه‌زنی‌ها برای سنگ‌اندازی بر سر راه مجری سابق صداوسیما در برنامه‌سازی از سمت هواداران مدیران فعلی آن را تقویت می‌کند.

در دنیای شما ساعت چند است؟

عطیه همتی، دبیرگروه نقد روز: جوکر ۲ قسمت خانم‌ها را با خیال راحت با خانواده ببینید. این شعاری است که یکی از بازیگران شرکت‌کننده در جوکر۲ رو به دوربین می‌گوید تا مهم‌ترین تفاوت و شاید برتری گروه خانم‌ها را نسبت به مردان از منظر خودش نشان دهد. بعد از آنکه شوخی‌های اروتیک و جنسی قسمت آقایان جوکر مورد نقد رسانه‌ها و حتی مردم قرار گرفت، جوکری‌ها از نقطه ضعف قبلی خود کمال استفاده را کردند و این بار این موضوع را از سوی بازیگران خود در تقابل با گروه قبل مطرح کردند. در کنار این قضیه اگر تا پیش از این در جنگ‌های تلویزیونی و برنامه‌های مختلف به دورهمی و گعده‌های مردانه عادت داشتیم، ایده جوکر بانوان این‌بار یک دورهمی زنانه را تدارک دید تا ابتکار تازه‌ای نیز خرج کرده باشد و هم تابوی این موضوع را بشکند.

اگر پیش از این در برنامه‌هایی مانند شام ایرانی یک جمع زنانه دیده بودیم که حول محور میهمان‌داری و دستپخت و رقابت‌هایی از این دست می‌چرخید یا در شب‌های مافیا، زنان در یک رقابت مافیایی حضور داشتند. حالا جوکر۲ یک دورهمی شاد زنانه به قصد خنداندن را برای مخاطبان خود تدارک دیده است. پس اگر کنجکاوید بدانید در جمع‌های زنانه چه می‌گذرد می‌توانید با جوکر۲ بخشی از آن را متوجه شوید. اگرچه در فرهنگ عامه جمع‌های زنانه از سوی برخی افراد با کلمات و حتی کنایه‌هایی مانند «حمام زنانه» تحقیر شده است و یا تفریحات‌شان به «غیبت کردن» و «سبزی پاک کردن» تقلیل پیدا می‌کند. اما در جوکر تا اینجای کار که تنها دو قسمت منتشر شده به شکل ناخودآگاه المان‌های زنانه خلاف این موضوع ظاهر شده است.
یکی از جالب توجه‌ترین موضوعات که به شکل ناخودآگاهی در جوکر بانوان پررنگ بوده نقش خانواده است. نرگس محمدی بار‌ها و بار‌ها از همسرش اسم می‌آورد و حتی برای کمک با او تماس می‌گیرد. ناهید مسلمی از عروسی دخترش می‌گوید. یک جایی حتی پای بچه داشتن و قوی‌تر بودن مادر‌ها وسط می‌آید که با شوخی سوسن پرور همراه می‌شود. شوخی‌ای که برخی سر دست گرفتند و آن را ضد خانواده تعبیر کردند که به‌نظر می‌رسد نوعی بهانه‌جویی و زیاده‌روی بود.

شوخی گیتی قاسمی به خانواده و قاب عکسی منتسب به یکی از خویشاوندان خیلی دورشان بر‌می‌گردد. ژاله صامتی، جوکر تایم خود را به یک ختم خانوادگی اختصاص می‌دهد و می‌توان گفت فضای شوخی‌ها همه حول محور خانواده و اقوام شکل می‌گیرد. زنان جوکر به محض ورود به برنامه وارد فضای آشپزخانه می‌شوند و یک همکاری و همراهی برای درست کردن غذا را استارت می‌زنند. یکی از بازیگر‌ها چای دم می‌کند. دیگری همبرگر آماده می‌کند و دیگری کاهو خرد می‌کند و این موضوع همچنان ادامه دارد. به‌عنوان یک مخاطب پیش از آنکه خندیدن به جوکر برای من مهم باشد، نشان دادن درست و به دور از بی‌ادبی و ابتذال یک جمع زنانه برایم مهم است. اگرچه معتقدم از جوکر زنان تا اینجای کار تنها دو قسمت گذشته و اوج آن را هنوز ندیده‌ایم توانسته برخلاف تصور مخاطب را بیشتر بخنداند یا دست‌کم مخاطبان خانمش را بیشتر به خنده وادار کرده است.

 از همین رو معتقدم شناساندن درست یک جمع شاد زنانه به شکل صحیح و با قاعده حتی می‌تواند الهام‌بخش و نشاط‌بخش سایر جمع‌های زنانه باشد. شوخی‌های کلامی مودبانه و حتی پرفورمنس‌ها و نمایش‌ها و خاطره‌های زنان که کمتر از آنها در رسانه شنیده‌ایم، می‌تواند فضای طنز ترو‌تازه‌ای به رسانه‌ها دهد. در روزگاری که شیشکی کشیدن خداداد عزیزی قرار است یک آیتم خنده‌دار به نظر برسد، اما چندش‌آور از آب در‌آمده است. یا اینکه شاهدیم جوک‌ها و حرکات اروتیک جوکر آقایان باعث شد خانواده‌ها نتوانند آن را به‌سادگی کنار یکدیگر تماشا کنند، جوکر بانوان می‌تواند یک دستاورد باشد. به‌خصوص اینکه قرار نیست وقت‌های مرده برنامه‌ای مانند جوکر فصل قبل به رقص‌های دهه شصتی و قر‌های ملتمس برای خنده گرفتن بگذرد.
اگر حکمرانی و مسئولان فرهنگ و ارشاد یا هرجای مرتبط دیگری با شعار‌های زیبای اهمیت به زنان و نقش‌پذیری آنها دارند رزومه خود را پر می‌کنند، باید بدانند این موضوع تنها با جشنواره‌های نمایشی و هدیه و کادو دادن و همایش‌های پرهزینه مرتفع نمی‌شود، بلکه باید زنان در سطح عمیق‌تر و جدی‌تر رسانه‌ای نیز حضور داشته باشند و نقش ایفا کنند، حتی اگر در پروژه خنداندن در جوکر خیلی خنداننده نباشند؛ چراکه قرار نیست یک فصل حضور آنها با چندین و چند فصل حضور مردان در دورهمی‌های نمایشی قیاس شود. هرچه هست جوکر بانوان تا اینجای کار توانسته مورد اقبال مخاطبش قرار بگیرد و از حد و حدود خط و مرز‌های نمایش خانگی نیز عبور نکرده است. حال آنکه اگر برخی کارزار حیازدایی و توقیف و... راه انداخته‌اند باید از آنها یک سوال پرسید؛ ببخشید، در دنیای شما ساعت چند است؟

رقابت زنان بذله‌گو

مصطفی قاسمیان، خبرنگار: پس از یک رقابت پنج قسمتی میان بازیگران مرد در سری اول «جوکر؛ طبقه بیست‌ویک»، بالاخره از نیمه مردادماه، اولین زنان بازیگر پا به رئالیتی‌شوی «جوکر» گذاشتند تا برای اولین بار این مسابقه میزبان زنان شده باشد. درحالی‌که «جوکر ۲» در رقابت اول، واکنش‌های منفی فراوانی بابت استفاده شرکت‌کنندگان (و احتمالا نویسندگان) از شوخی‌های دوپهلوی جنسی گرفته بود، رقابت زنان که تاکنون دو قسمت از آن پخش شده، توانست از این لحاظ نمره قبولی بگیرد؛ آن هم درحالی‌که جوکر زنان با نگرانی‌های زیادی پخش شده بود و بعضی واکنش‌های عجیب به حضور زنان در این مسابقه، نشان داد نگرانی‌ها بی‌مورد هم نبوده و واقعا عده‌ای به دنبال حذف دائمی زنان از این رئالیتی‌شوی پربیننده‌اند.

از سوی دیگر نگاهی به سابقه کمدی‌سازی در سینما، تلویزیون، نمایش خانگی و حتی تئاتر در ایران نشان می‌دهد خصوصا طی دهه‌های اخیر، کمدین‌های زن زیادی در هنر ایران ظهور نکرده‌اند و بسیاری از بازیگران زنی که در آثار کمدی بازی می‌کنند، بیشتر برای تکمیل گروه جلوی دوربین و پیشبرد قصه به گروه سازندگان می‌پیوندند، نه خنداندن مخاطبان. گویی در کمدی‌های ایرانی، نقش‌هایی ویژه برای بازیگران زن نوشته نمی‌شود و معمولا بار خنداندن تماشاگران با اختلافی چشمگیر، روی دوش بازیگران مرد است. در اثر این مسائل بود که پیش از پخش جوکر زنان، انتظار زیادی از آن وجود نداشت و اساسا برای عده زیادی، همین که زنان در این رئالیتی‌شو حضور یابند، کافی بود.

تلاش موفق قاسمی و پرور

با نکاتی که گفته شد، دو قسمت پخش‌شده جوکر زنانه، کیفیت مناسبی دارد. از سویی خالی از شوخی‌های نامناسب است و شئونات متعارف را رعایت می‌کند و از سوی دیگر تا حدی قابل قبول، در هدف اولیه برنامه موفق است و مخاطب را می‌خنداند. در میان ۸ بازیگری که در این رقابت از جوکر حضور دارند، گیتی قاسمی، سوسن پرور، ژاله صامتی و سرآمد همه آنها ناهید مسلمی بیش از دیگران در خنده گرفتن از تماشاگر و شرکت‌کننده‌ها توفیق می‌یابند. ویژگی مثبتی که قاسمی دارد، واکنش‌های سریع او به اتفاقات و حرف‌ها با استفاده از تکه‌پرانی‌های کوتاه است که بامزگی موقعیت رخ‌داده را بیشتر می‌کند. او البته در شروع شوخی نیز موفق است و خصوصا اجرایش در جوکرتایم، نشان داد قدرت فراوانی در شوخی با لحن جدی دارد. همزمان سوسن پرور با وجودی که یک بار خندید و کارت زرد گرفت، ولی در موقعیت‌های مختلف مقاومت بهتری در برابر خندیدن نشان می‌دهد و گویی تلاش فوق‌العاده‌ای برای نخندیدن نیاز ندارد؛ مساله‌ای که می‌تواند او را به‌عنوان یکی از نامزد‌های اصلی بردن مسابقه مطرح کند.

ستارگان مونث جوکر

ژاله صامتی هم با وجودی که در قسمت اول شمه‌هایی از شیرینی و بامزگی را نشان داده بود، ولی با جوکرتایم خود در قسمت دوم، غوغا کرد و با یک طراحی بسیار جذاب، حضور چشمگیری داشت که احتمالا در قسمت سوم، مشخص خواهد شد باعث و بانی کارت زرد ۲-۳ نفر بوده. جذابیت طراحی این جوکرتایم زمانی بیشتر می‌شود که دقت کنیم طی قسمت‌های پخش‌شده جوکر، کمتر پیش آمده بود کسی در جوکرتایمش عملا هیچ اجرایی نداشته باشد و فقط به کارگردانی دیگران بپردازد. صامتی ترکیبی از چالش‌های احسان علیخانی برای شرکت‌کنندگان و یک جوکرتایم معمولی را کارگردانی کرد و با حضور همزمان سیروس میمنت، غلامرضا نیکخواه و عین‌الله دریایی، موقعیتی جذاب و بسیار خنده‌دار ساخت. در این میان از حضور چشمگیر و بسیار بانمک ناهید مسلمی هنرپیشه ۶۸ ساله نمی‌توان گذشت که با چهره جدی و البته احترامی که به علت کسوت و سن خود میان دیگران دارد، به نوعی نقش غلامرضا نیکخواه را در نخستین رقابت از جوکر ایفا می‌کند و تا اینجای فصل زنان، ستاره برنامه بوده. او که در برخی از آثار سینمایی و تلویزیونی اتفاقا نقش جدی داشته و در یکی از آخرین حضورهایش «یاغی»، نقش کوتاه یک شخصیت خاکستری و حرص‌درآر را تجربه کرده، در «جوکر؛ طبقه بیست‌ویک» خصوصا با حرکت غیرمنتظره «یویو» حسابی شرکت‌کنندگان و تماشاگران را می‌خنداند.

ضعف‌های یک کمدی زنانه

چهار نفر دوم جوکر زنان، اما موفقیت کمتری نسبت به گروه دیگر داشتند. الیکا عبدالرزاقی اگرچه در یکی دو موقعیت بداهه‌پردازی خوب نشان داد، ولی درمجموع توفیق زیادی در خنده گرفتن پیدا نکرد. در رتبه‌ای پایین‌تر از او، رویا میرعلمی، نرگس محمدی و متین ستوده قرار می‌گیرند که حضورشان در جوکر به کلی ناموفق به نظر می‌رسد؛ خصوصا میرعلمی و ستوده که با حضور در سریال‌های طنز سروش صحت در تلویزیون شناخته می‌شوند و گویی در همان قالب و در جایگاه‌های طنز خاص صحت بیشتر جا می‌گیرند و موفقند. آنها در دو قسمت اول جوکر به نظر به اندازه آثاری، چون «لیسانسه‌ها» و «شمعدونی» نتوانستند از مخاطبان خنده بگیرند. ضعف دیگری که جوکر حتی در طبقه بیست‌ویک هم دارد و نسبت به اولین فصول برنامه در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ اصلاح نشده، مصاحبه‌های میان برنامه است؛ مصاحبه‌های تک‌نفره که بعد از ضبط اصل رئالیتی‌شو انجام شده و از فضای شوخ‌وشنگ مسابقه اصلی به دور است و نه می‌تواند آن را بازسازی کند و نه به آن چیزی اضافه کند. گویی تصاویر که حجم بالایی دارد و جوکر ۲ را نسبت به سری اول از ریتم انداخته، کارکرد چندانی جز خشک کردن لبخند مخاطبان برنامه ندارد و حتی این تصور را ایجاد می‌کند که سازندگان اثر به آن آب بسته‌اند.

منبع: فرهیختگان