درخت‌کاری بدون درخت‌داری ممنوع!

به گزارش مجله خبری نگار/رسالت: با‌این‌حال سالی یک‌بار گرد هم می‌آییم تا آیین روز درختکاری را با کاشت نهال گرامی بداریم و همین‌که هفته منابع طبیعی تمام می‌شود، نهال‌های نوپا از یاد می‌روند.

دو دهه قبل سطح جنگل‌های طبیعی ایران بیش از ۱۳ و نیم میلیون هکتار بود، اما حالا این سطح به حدود ۱۲ میلیون هکتار رسیده است. تخریبی گسترده و روزافزون که تنوع زیستی ایران را هدف قرار داده است.
این مسئله محدود به جنگل‌ها نبوده است و مراتع نیز به‌سرعت در حال تخریب یا تغییر کاربری هستند. بااین‌همه بی‌مهری که به منابع طبیعی روا داشته می‌شود، باید در روز درختکاری از مردم و حتی مسئولان خواست که حفظ درختان را در اولویت قرار دهند. چراکه باوجوداین همه کاشت نهال تغییر محسوسی در پوشش درختی شهر‌ها مشاهده نمی‌شود و به‌عکس هرسال از تعداد درختان کاسته شده و شهر‌های ما از سبزی دور و دور‌تر شده‌اند.

کاشت درخت در کنار حفاظت مفهوم پیدا می‌کند

محمدمتینی زاده، عضو هیئت‌علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع ایران در‌این‌باره می‌گوید: «آن زمان که روز درختکاری به‌عنوان سمبل و نماد در تاریخ فرهنگی کشور به ثبت رسید، هدف توسعه برنامه‌های جنگل‌کاری و درختکاری از یک‌سو و توجه مردم به کاشت درخت و اهمیت آن از سوی دیگر بوده است. آن زمان، نه به این معنا خبری از تغییر اقلیم بوده و نه از بین رفتن جنگل‌ها و منابع طبیعی این‌چنین گسترده بوده است. به‌هرروی در شرایط فعلی درختکاری بسیار اهمیت دارد، اما باید برنامه‌های بسیار منسجم، کلان و قاطعی در امر حفاظت طراحی و اجرا کرد. متأسفانه در این سال‌ها موضوع حفاظت بسیار ضعیف نگه‌داشته شده و برای این مسئله به‌درستی تلاش نشده و بودجه مناسبی نیز اختصاص نیافته است.

درحالی‌که اگر به هر نقطه رویشی ایران‌زمین سفر کنید، می‌بینید که بسیاری از مناطق جنگلی و منابع طبیعی دستخوش تغییرات انسانی شده است. با مشاهده و بررسی جنگل‌های هیرکانی، بسیار متعجب می‌شویم از اینکه در بلندترین نقطه این جنگل‌ها، ویلا‌سازی و ساخت‌و‌ساز صورت گرفته و اساسا مشخص نیست این مجوز‌ها توسط چه کسی و چگونه صادر می‌شود. روشن نیست اداره منابع طبیعی و کارشناسان ما کجایند و چرا برای مقابله با این مسئله کاری انجام نداده‌اند. از طرف دیگر، در جریان معدن‌کاوی کمترین توجه نسبت به حفاظت از منابع طبیعی صورت می‌پذیرد و این مصداق‌ها نشان‌دهنده حرکت به سمت توسعه است، اما توسعه‌ای که پایدار نیست.

ما نمی‌گوییم در حوزه منابع طبیعی توسعه‌ای اتفاق نیفتد، چراکه این مهم، اصل و اساس است و باید به این سمت حرکت کرد، اما توسعه باید دارای عناصر و اجزای پایدار باشد و به موضوع حفاظت از منابع بی‌بدیل طبیعی لطمه‌ای وارد نکند. نباید به منابعی که برای یک یا دو نسل نیست، چوب حراج زد، این منابع متعلق به چندین نسلِ پس از ماست. با این سرعتی که مسیر را طی می‌کنیم، ظرف یکی دو دهه آینده خیلی از عناصر طبیعی‌مان را نخواهیم داشت.

به‌عنوان‌مثال هشدار در مورد دریاچه ارومیه، ۲۰ سال پیش داده شد و در آن زمان، هیچ‌کس با آن حجم آب دریاچه تصور نمی‌کرد، این هشدار‌ها درست باشد، ولی درست بود؛ بنابراین باید به توصیه و اظهارات محققان و کارشناسان حوزه منابع طبیعی اعتماد کرد. اعلام‌خطر‌هایی که صورت می‌گیرد برپایه مطالعات علمی است. اگر در حال حاضر هشدار می‌دهیم که جنگل‌های هیرکانی، زاگرس و ایرانی- تورانی در معرض نابودی هستند، به این مفهوم است که در صورت بی‌توجهی به امر حفاظت، ظرف یک تا دو دهه آینده احتمال دارد چیزی از این جنگل‌ها باقی نماند.»

این عضو هیئت‌علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع ایران در مقایسه ایران با سایر کشور‌های جهان عنوان می‌کند: «سایر کشور‌ها به حفاظت و کاشت درخت هم‌زمان توجه می‌کنند. کشور ما هم به‌شدت به کاشت و احیای درختان نیاز دارد، اما اصل اول، حفاظت است. اگر حفاظت به‌درستی صورت بگیرد، درکنار آن کاشت مفهوم پیدا می‌کند. این مسئله را باید به سمت فرهنگ عمومی هدایت کرد. اگر مسئله حفاظت جدی گرفته شود، بالطبع احیا و توسعه هم جدی گرفته می‌شود. اگر عزم ملی بر حفاظت معطوف باشد، آنگاه همه ما نهال‌های نوپا را آبیاری و مراقبت کرده و اجازه نمی‌دهیم به‌سادگی از بین بروند؛ بنابراین سرنوشت درختان را پس از کاشت باید دنبال کرد، نه اینکه آن‌ها را به حال خود رها کنیم. اینکه چه گونه‌ای و کجا بکاریم و چطور آن را مراقبت و نگهداری کنیم مهم است. ابتدا باید به مردم و مسئولان یادآوری کرد که حفظ درختان، در اولویت است، چیزی که تاکنون به آن کمتر توجه شده است. هرسال برای کاشت نهال‌هایی هزینه می‌شود که حفاظت نشده و به حال خود رها می‌شوند! کاشت نهال همانند تولد نوزاد است، طبیعتا پس از تولد نوزاد، نباید آن را رها کرد، چون نیاز به مراقبت و رسیدگی دارد.»

متینی زاده در خاتمه با اشاره به کاشت یک میلیارد درخت و اهمیت آن در شرایط فعلی کشور، خاطرنشان می‌کند: «هر برنامه احیا و توسعه‌ای ارزشمند است، ولی اولویت نیست. اولویت اول، حفاظت است. اگر اصل حفاظت را انجام دادیم، اصل احیا و توسعه هم در کنار آن ارزشمند خواهد بود. موضوع کاشت یک میلیارد درخت هم چنانچه به شکل اساسی موردحمایت قرار بگیرد و فقط به کاشت این تعداد درخت بسنده نشده و به امر حفاظت و نگهداری آن توجه شود، مؤثر خواهد بود. ما کشوری درحال توسعه هستیم و میزان بارندگی‌مان کم‌است و اکنون هم در دوره خشکسالی به سر می‌بریم، بنابراین موضوع حفاظت مهم است و باید بودجه را در وهله اول به این بخش اختصاص داد.»

از سال ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۹: کاهش روزانه ۵۰۰ هکتار از سطح جنگل‌ها و مراتع

هادی کیادلیری، دبیر سابق مراجع کنوانسیون تنوع زیستی نیز به این مهم اشاره دارد که «در قانون به ترتیب بر حفظ، احیا، توسعه و بهره‌برداری تأکید شده است؛ بنابراین نخست باید آنچه کاشته‌ایم، حفظ و آنچه تخریب کرده‌ایم، احیا و بعد درختان را توسعه داد، این موضوع اهمیت حفاظت را نشان می‌دهد. درختکاری در ۱۵ اسفندماه جنبه نمادین و فرهنگسازانه دارد، این درحالی است که تخریب و نابودی جنگل‌ها و مراتع کشور ادامه‌دارد. نباید به شکل شعارگونه بر درختکاری متمرکز بود و حفاظت را به‌دست فراموشی سپرد. کاشت درخت، در سطح وسیع بدون توجه به امر حفاظت و احیا توفیق و دستاوردی نخواهد داشت و صرفا هدررفت بیت‌المال است. ما اصل منابع را نابود و یا در معرض نابودی قرار داده‌ایم. اگر اصل منابع طبیعی را حفظ می‌کردیم، و بعد توسعه می‌دادیم، کاملا پسندیده و قابل‌قبول بود. اما در چنین شرایطی که برای اجرای پروژه‌های متعدد کمر به نابودی منابع طبیعی بسته‌ایم، کاشت درخت در سطح وسیع، قابل‌پذیرش نیست و باید نخست حفاظت را در دستور کار قرار داد.»

کیادلیری با تأکید براینکه اغلب نهال‌های کاشته شده در ۱۵ اسفندماه از بین می‌روند، بیان می‌کند: «چنین روزی صرفا به جهت یادآوری برای حفظ و اهمیت درختان نامگذاری شده است و نباید یک روز در سال درخت بکاریم و مابقی روز‌های سال در حال تخریب و نابودی منابع طبیعی باشیم. طی سال‌های اخیر کاشت درخت در ۱۵ اسفندماه به‌هیچ‌وجه نتوانسته جبران‌کننده آن حجم تخریبی باشد که. صورت گرفته است. از سال ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۹ روزانه ۵۰۰ هکتار از سطح جنگل‌ها و مراتع کم‌شده، که آماری بسیار تکان‌دهنده است، آن‌هم منابع زیستگاهی با میلیون‌ها سال قدمت! طبیعتا با کاشت میلیارد‌ها نهال هم نمی‌توان چنین زیان و خسرانی را پوشش داد و جبران کرد.»

دبیر سابق مراجع کنوانسیون تنوع زیستی اظهار می‌کند: «عوامل تخریب منابع طبیعی گسترده است، جنگل‌ها و مراتع شمال کشور نیز سال‌هاست از طریق طرح‌های عمرانی و ویلاسازی‌های گسترده در حال تخریب و تغییر کاربری قرار دارند. مدتی قبل رسانه‌ها به نقل از سازمان املاک و مستغلات عنوان کردند طی سال‌های اخیر بیش از ۲۰ درصد اراضی جنگلی و کشاورزی استان گیلان و بالغ‌بر ۳۳ درصد مراتع و جنگل‌ها در مازندران به مناطق مسکونی تبدیل شدند. بیش از یک دهه است که ویلا‌سازی در استان‌های شمالی از کنار مناطق ساحلی به اعمال جنگل‌ها کشیده شده است. خلاء قانونی و ضعف نظارتی موجب شده دامنه جنگل‌خواری در شمال ایران روز‌به‌روز گسترده‌تر شده و بکر‌ترین نقاط جنگلی را نیز در معرض تخریب قرار دهد. البته طرح‌های دولتی نیز درروند تخریب جنگل‌ها نقش به‌سزایی داشتند. به گفته رئیس انجمن علمی جنگلبانی طرح نافرجام انتقال آب بین حوضه‌ای از شمال ایران یکی از اقدام‌های مخرب دولتی بود که در آن بین ۲۰ تا ۲۵ هزار درخت و نهال نابود شد.»

از نابودی نهالستان‌ها تا کاشت یک میلیارد درخت!

عباس محمدی از کنشگران و فعالان محیط‌زیست، همانند دبیر سابق مراجع کنوانسیون تنوع زیستی نگران است، نگرانی از بابت تخریب گسترده منابع طبیعی، و در این زمینه می‌گوید: «هم حفاظت و هم کاشت درخت مهم است، اما شرایط کشور ما به نحوی است که نگهداشت جنگل‌ها و بیشه‌زار‌ها مهم‌تر از کاشت درخت است. در چند سال اخیر با تخریب همه‌جانبه منابع طبیعی مواجه بوده‌ایم و مهم‌ترین دلیلش این است که سازمان‌های دولتی و وزارتخانه‌های ما، به عرصه‌های طبیعی به چشم اندوخته‌ای نگاه می‌کنند که باید به مصرف برسد، ما اکنون در حال مصرف منابع طبیعی هستیم، آن‌هم با شدتی که قابل جبران نیست. جامعه ازنظر اقتصادی در شرایط نا‌مناسبی قرار دارد و مردم نگرانی‌های اقتصادی عمیقی دارند، بنابراین کمتر کسی به فکر آینده و نگهداشت سرمایه‌های طبیعی است و اغلب به‌دنبال گذران زندگی هستند.»

این فعال محیط‌زیست با تأکید براینکه، درختان خشکیده هم برای کشور ما اهمیت دارد، عنوان می‌کند: «اگر این‌ها نباشند، خاک آن ماده آلی خودش را از دست می‌دهد. ضمن اینکه خیلی‌ها به درختان به‌ویژه در حوزه زاگرس عامدانه آسیب می‌رسانند، تا بخشکد و بعد به‌عنوان سوخت مصرف کنند. وقتی هنوز درگیر تأمین سوخت برای عشایر یا بسیاری از روستا‌ییان هستیم و درختان باارزش چند صد‌ساله برای هیزم‌گیری از دست می‌رود، کاشتن درخت یا نهال بیشتر صرف هزینه و اقدامی نمایشی است. درختان ۲۰۰- ۳۰۰‌ساله را به‌راحتی برای تهیه سوخت قطع کرده و از آن‌سو شروع به کاشت نهال‌هایی می‌کنند که سرنوشت نا‌مشخصی دارد و حتی در برخی از بوستان‌های کشور، هتل می‌سازند. اقدامات این‌چنینی با کاشت درخت در تعارض و تناقض آشکار است. هم‌اکنون دور ضلع شمال شرقی پارک قیطریه که تاریخی و ارزشمند و دارای درختان کهنسال است، دیواره‌های آهنی کشیده و قصد ساختن مغازه‌دارند. این موضوع قابل‌هضم نیست که در یک باغ قدیمی، مغازه ساخته شود. دربسیاری از بوستان‌های شهری چه در پایتخت و چه در سایر شهر‌ها، اول مکان‌هایی به‌عنوان چایخانه یا رستوران ساخته می‌شود و مدتی بعد با کشیدن دیواره‌ای به دور آن مغازه درست می‌کنند. در چنین شرایطی درختکاری بیشتر جنبه نمایشی پیدا می‌کند، حتی نمادین هم نیست. کار نمادین به مفهوم استمرار و تشویق دیگران برای نگهداشت و کاشت درخت است. اما در سال‌های اخیر کاشت درخت در ۱۵ اسفندماه به‌کاری نمایشی بدل شده و گویی رسالتی پشت آن نیست؛ لذا باید در این زمینه به شکل اساسی تجدیدنظر کرد.»

ایران طی یک سال اخیر به جرگه کشور‌هایی پیوسته که بنا دارد در مقیاس میلیاردی درخت بکارد، موضوعی که محمدی با اظهار تردید نسبت به موفقیت آن می‌گوید: «مطابق وعده‌ای که مسئولان داده‌اند، با اجرای طرح کاشت یک میلیارد درخت، سه میلیون هکتار یعنی یک‌سوم جنگل‌های ایران احیا خواهد شد. آن‌هم در‌حالی‌که تقریبا هیچ کشوری در دنیا نتوانسته مدعی شود که با درختکاری جنگل‌هایش را احیا کرده است. از طرفی عرصه‌های جنگلی و پوشش گیاهی و مرتعی ما به شکل گسترده‌ای در معرض خطر و نابودی قرار دارد. علاوه بر این، نهالستان‌های منابع طبیعی هم در آستانه نابودی‌اند. بسیاری از نهالستان‌ها که برای توسعه جنگل‌کاری ایجادشده، به علت کمبود منابع مالی، دارد از بین می‌رود و توان تولید خود را ازدست‌داده‌اند. حتی چند نهالستان را هم در طرح مولد‌سازی برای فروش گذاشته‌اند، درچنین شرایطی صحبت از این است که یک میلیارد درخت بکاریم!»