روابط تهران-تاشکند روی ریل توسعه؛ وقتی نگاه به شرق جواب می‌دهد

به گزارش مجله خبری نگار،«رحمت الله عبدالله» کارشناس مسائل آسیای مرکزی به بررسی وضعیت همکاری‌های ایران و ازبکستان پرداخت.

در این یادداشت آمده است: روابط میان جمهوری اسلامی ایران و ازبکستان پس از به قدرت رسیدن «شوکت میرضیایف» رئیس جمهور ازبکستان به تدریج بهبود یافت و با آغاز فعالیت دولت «سید ابراهیم رئیسی» وارد فضای جدیدی شد.

به خصوص دیدار‌های رئیسی و میرضیایف در حاشیه نشست سران سازمان همکاری‌های شانگ‌های در سپتامبر ۲۰۲۱ (شهریور ۱۴۰۰) در «دوشنبه» و سپس در ماه نوامبر همان سال (آذر ۱۴۰۰) در حاشیه اجلاس سران سازمان همکاری اقتصادی در «عشق آباد» برای بررسی زمینه‌های توسعه همکاری‌ها و اتخاذ تصمیمات لازم جهت رفع موانع و مشکلات و ایجاد فضای حسن اعتماد در روابط دوجانبه بسیار مهم بود.

تاکید خاص رئیس جمهور ایران روی این نکته که در سیاست خارجی «تهران» همکاری با کشور‌های همسایه و منطقه از اولویت برخوردار است، مورد استقبال نخبگان سیاسی جمهوری‌های آسیای مرکزی و از جمله ازبکستان قرار دارد. افزایش تحرکات مثبت در روابط میان تهران و تاشکند در یک سال اخیر در همین راستا قابل ارزیابی است.

طی این مدت در روابط دو کشور رویداد‌های مهمی به وقوع پیوست که به عنوان مثال می‌توان به دیدار «امیر عبداللهیان» وزیر امور خارجه ایران با همتای ازبک خود «عبدالعزیز کامل اف» در تهران و شرکت وی در دومین نشست همسایگان افغانستان در اکتبر ۲۰۲۱ (آبان ۱۴۰۰)، نشست مجازی «محسن رضایی» معاون اقتصادی رئیس جمهوری اسلامی ایران با «سردار عمرزاق اف» معاون نخست وزیر و وزیر سرمایه گذاری و تجارت خارجی ازبکستان در دسامبر ۲۰۲۱ (دی ماه ۱۴۰۰)، سفر «سردار عمرزاق اف» معاون نخست وزیر و وزیر سرمایه گذاری و تجارت خارجی ازبکستان به ایران و برگزاری چهاردهمین نشست کمیسیون مشترک دو کشور در فوریه ۲۰۲۲ (اسفند ۱۴۰۰) در تهران، سفر «علی شمخانی» دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در ماه مارس ۲۰۲۲ (اسفند ۱۴۰۰) به تاشکند، نمایشگاه «دستاورد‌های تولیدی و صنعتی ایران» در می ۲۰۲۲ (اردیبهشت ۱۴۰۱) و چندین مورد دیگر اشاره کرد.

با توجه به بهبود قابل توجه روابط میان ایران و ازبکستان، افکار عمومی دو کشور انتظار انجام دید و بازدید‌ها در سطح سران را دارد. زیرا طی حدود دهه اخیر سفر‌های رسمی سطح سران ایران و ازبکستان به کشور‌های یکدیگر صورت نگرفته است که چنین وضعیت در روابط میان جمهوری اسلامی با هیچ یک از کشور‌های این منطقه به چشم نمی‌خورد؛ بنابراین انتظار می‌رود که سفر رسمی رئیس جمهور ایران به ازبکستان همزمان با برگزاری نشست آتی سران سازمان همکاری‌های شانگ‌های که برای ۱۵-۱۶ سپتامبر ۲۰۲۲ (۲۴-۲۵ شهریور ۱۴۰۱) د «سمرقند» برنامه ریزی شده است، انجام خواهد شد.

این نکته نیز شایان توجه است که طی فاصله ماه خرداد سال جاری سه رئیس جمهور آسیای مرکزی (تاجیکستان، ترکمنستان و قزاقستان) از ایران بازدید و ده‌ها سند جدید همکاری به امضا رساندند که دلیل علاقه مندی متقابل آن‌ها نسبت به توسعه تعاملات اقتصادی، تجاری و فرهنگی با تهران است.

در این میان ازبکستان نسبت به ظرفیت‌های ترانزیتی جمهوری اسلامی در چارچوب دهلیز‌های مختلف حمل و نقلی که از قلمرو ایران عبور می‌کنند، توجه جدی نشان می‌دهد. در این راستا به طور خاص روی بندر چابهار تمرکز صورت می‌گیرد.

به باور «گلی یولداشوا» دکترای علوم سیاسی و پژوهشگر ارشد مرکز تاریخ معاصر ازبکستان در آکادمی این کشور، پروژه «چابهار» فرصت‌های خوبی را در اختیار کشور‌های آسیای مرکزی قرار می‌دهد تا از این طریق بتوانند به حوزه خلیج فارس و همچنین آسیا و اقیانوسیه و کشور‌های اروپایی دسترسی پیدا کنند.

در حقیقت بندر چابهار می‌تواند مبنای مناسبی برای تحقق مطلوب پروژه «شمال-جنوب» باشد که روسیه، هند و سایر کشور‌های اوراسیا می‌توانند در آن مشارکت فعال داشته باشند. چابهار از جمله دهلیز‌های حمل و نقلی است که همه کشور‌های منطقه نسبت به تحقق آن علاقه مندی زیادی دارند. احتمالا با توجه به بحران اوکراین و محدود و مسدود شدن مسیر‌های حمل و نقلی و ترانزیتی از طریق روسیه، توجه کشور‌های منطقه و به خصوص ازبکستان روی مسیر جنوبی متمرکز خواهد شد که شرایط جدید فرصت‌های خوبی را در اختیار ایران قرار می‌دهد؛ بنابراین باید استفاده‌های مطلوب از این موقعیت نیز صورت بگیرد که هم به نفع کشور‌های آسیای مرکزی و هم جمهوری اسلامی ایران خواهد بود.

بنابر اعلام سفیر ازبکستان در ایران، طی سال گذشته حجم مبادلات تجاری دو کشور نیم میلیارد دلار بوده است که در قیاس با یک سال پیش از رشد قابل توجهی برخوردار شده است. همانگونه که معاون نخست وزیر و وزیر سرمایه گذاری و تجارت خارجی ازبکستان بیان داشت، احتمال افزایش تا سقف یک میلیارد دلار رشد مبادلات تجاری دوجانبه طی دو سال آینده وجود دارد.

گفته می‌شود که در حال حاضر پروژه‌های بزرگی در زمینه‌های مرغداری، پرورش ماهی، صنایع غذایی و تولید مصالح ساختمانی با موفقیت اجرا شده است و طی ۵ سال اخیر تعداد بنگاه‌های اقتصادی با مشارکت سرمایه ایرانی در ازبکستان ۴ برابر افزایش یافته است.

شایان ذکر است که در دوایر مطالعاتی و کارشناسی ازبکستان این دیدگاه وجود دارد که تاشکند بایستی بین پروژه راه آهن «ترمذ-مزار شریف-هرات-ایران (چابهار)» و «ترمذ-مزار شریف-کابل-پیشاور-کراچی»، گزینه اول را انتخاب می‌کرد که هم هزینه کمتری داشت و هم امنیت مسیر کاملا تضمین شده بود. اما به دلیل فشار‌های برخی از کشور‌های غربی و وعده‌های کمک و مساعدت در این زمینه، به گزینه دوم ترجیح داده شد که با توجه به وضعیت موجود افغانستان و سرنوشت ناروشن طالبان، چشم انداز این پروژه مبهم باقی خواهد ماند.

نقش ایران در تامین و حفظ ثبات و امنیت در منطقه واقعیت غیر قابل انکار است که این نکته مورد توجه تاشکند قرار دارد. به نظر یولداشوا، ایران می‌تواند شریک استراتژیک ازبکستان باشد و در حل و فصل مسائل افغانستان نیز کمک‌های موثری داشته باشد. همانگونه که سه دهه استقلال کشور‌های آسیای مرکزی نشان می‌دهد، هیچ مشکلی در افغانستان بدون مشارکت ایران به طور کامل قابل حل نیست.

علیرغم تمام چالش‌ها و تهدیدات موجود برای ایران از جانب افغانستان، جمهوری اسلامی علاقه زیادی به استفاده از خاک افغانستان برای توسعه تعاملات اقتصادی و تجاری با کشور‌های آسیای مرکزی دارد.

نکته مهم همچنین این است که ایران از طریق توسعه روابط با کشور‌های آسیای مرکزی فرصت‌های جدیدی را برای کمرنگ‌تر کردن تاثیر تحریم‌های آمریکا و غرب و تلاش‌های آنان برای فشار بر جمهوری اسلامی به دست خواهد آورد.

این نکته نیز شایان توجه است که گسترش حضور ایران در منطقه با منافع روسیه و چین که دو شریک مهم و تاثیرگذار این منطقه است در تقابل قرار نداشته و با عضویت تهران در سازمان همکاری‌های شانگ‌های و افزایش همکاری‌ها با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، فرصت‌های بیشتری برای تعاملات اقتصادی و تجاری با کشور‌های آسیای مرکزی فراهم خواهد شد.

ضمنا با توجه به اعمال تحریم‌های گسترده و بی‌سابقه آمریکا و غرب علیه روسیه و احتمال وضع تحریم‌های ثانویه علیه برخی از کشور‌های آسیای مرکزی (که اخیرا چنین تحریمی علیه یک شرکت ازبکی اعمال شد)، استفاده تجربه موفق ایران برای مقابله با چنین تحریم‌هایی مفید خواهد بود.

همانگونه که اشاره شد، انتظار می‌رود در جریان سفر آتی رئیس جمهور ایران به ازبکستان تعدادی از اسناد جدید همکاری امضا خواهد شد. در این راستا موافقت نامه‌های اصل دولت کاملة الوداد و تعرفه ترجیحی از اهمیت زیادی برخوردار خواهد بود. زیرا با امضای این سند و اجرایی شدن آن زمینه مناسب برای توسعه تجارت، حل مشکلات حمل و نقلی، لجستیکی و بانکی بازرگانان را فراهم خواهد کرد. این موضوع یکی از اهداف مهم سفر اخیر «علیرضا پیمان‌پاک» رئیس سازمان توسعه تجارت به تاشکند بود که نتایج آن موفقیت آمیز عنوان شده است.

انتظار می‌رود با سفر آتی رئیس جمهور ایران به ازبکستان روابط میان دو کشور وارد مرحله جدیدی شود. حضور فعال ایران در ازبکستان و آسیای مرکزی با توجه به شرایط جدید ژئوپلیتیکی در جهان و منطقه، باید نقش تثبیت کننده در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی را داشته باشد. در این راستا نکته مهم عمل کردن بر تعهدات است که بدون تردید منجر به تقویت نقش و جایگاه ایران در این منطقه مهم و حساس خواهد شد.