رجوع پس از طلاقِ تهران! سیاست نخ‌نمای چماق و هویج 

به گزارش مجله خبری نگار، سران تروئیکای اروپایی (فرانسه، آلمان و بریتانیا) در بیانیه‌ای مشترک ضمن استقبال از توافق آتش‌بس در غزه و آزادی اسرا، بار دیگر موضوع برنامه هسته‌ای ایران را به صدر اولویت‌های خود بازگرداندند. آنها در حالی بر لزوم از سرگیری مذاکرات با ایران و ایالات متحده تاکید کرده‌اند که تنها چندی قبل با فعال‌سازی مکانیسم ماشه (اسنپ‌بک)، به طور رسمی از چارچوب تعهدات برجامی خارج شده بودند. در این بیانیه آمده است که برنامه هسته‌ای ایران تهدیدی جدی برای صلح و امنیت جهانی به شمار می‌رود و تروئیکای اروپایی مصمم است به یک توافق جامع، پایدار و قابل راستی‌آزمایی با ایران برسد؛ توافقی که مانع دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای شود. این در حالی است که تهران بار‌ها به‌صراحت اعلام کرده ساخت یا دستیابی به سلاح هسته‌ای در دکترین دفاعی جمهوری اسلامی ایران جایی ندارد. اما آنچه این بیانیه را قابل تامل‌تر می‌کند، همزمانی «دعوت به گفت‌و‌گو» با «پافشاری بر تحریم‌ها» است. بازگشت تروئیکا به فضای مذاکره درحالی مطرح می‌شود که خود این کشور‌ها با فعال‌سازی اسنپ‌بک، عملاً آخرین بند اعتماد باقی‌مانده میان تهران و اروپا را پاره کرده‌اند.

اسنپ‌بک؛ پایان یک رابطه یا آغاز بازی جدید؟

از دید تحلیلگران، تروئیکای اروپایی در یک بازی چندلایه دیپلماتیک، تلاش می‌کند ضمن حفظ ابزار فشار، خود را همچنان به‌عنوان بازیگر قابل‌اعتنا در پرونده هسته‌ای ایران معرفی کند. آنها در عمل، اجرای اسنپ‌بک را گامی در مسیر «مصلحت جهانی» معرفی می‌کنند، اما در باطن به‌دنبال آن‌اند که نقش خود را در سیاست خارجی تهران از دست ندهند. پیشتر، مقامات ایرانی به‌صراحت اعلام کرده بودند که اجرای اسنپ‌بک به‌منزله حذف تروئیکا از روند‌های آینده است؛ بنابراین اکنون باید این اظهارات جدید اروپایی‌ها را نه از سر حسن نیت، بلکه تلاشی برای بازگشت به میز بازی تلقی کرد؛ تقلایی برای حضور در صحنه‌ای که ممکن است با چرخش‌های جهانی به سمت شرق، به کلی از دستشان برود.

چماق، هویج و خاطره برجام

اروپا این روز‌ها بار دیگر به همان نسخه‌ای بازگشته که در دوران پسابرجام به کار گرفته بود: سیاست «چماق و هویج». از یک سو با فعال‌سازی مکانیسم ماشه، در پی افزایش فشار روانی بر ایران است و از سوی دیگر، با مطرح‌کردن احتمال ازسرگیری گفت‌و‌گو، تلاش می‌کند این فشار را به ابزاری برای باج‌خواهی در مذاکرات احتمالی تبدیل کند.

پس از خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، ایران برای مدتی طولانی به امید نقش‌آفرینی مثبت اروپا در توافق باقی ماند، اما آنچه در عمل دید، چیزی جز وعده‌های بی‌سرانجام نبود. اکنون نیز به نظر می‌رسد اروپا می‌کوشد با همان تاکتیک، زمان بخرد و در فضای پرابهام دیپلماسی هسته‌ای، جای پای خود را محکم‌تر کند.

واقعیت میدانی؛ تحریم بیشتر، تاثیر کمتر

نکته جالب توجه آن است که برخلاف تبلیغات گسترده غرب، اجرای مکانیسم بازگشت تحریم‌ها (اسنپ‌بک) نتوانسته اثر قابل‌توجهی بر اقتصاد ایران بگذارد. دلیل اصلی این مسئله، هم‌پوشانی تقریبی تحریم‌های اروپایی با تحریم‌های گسترده آمریکاست. به عبارت دیگر، اقتصاد ایران پیش از این نیز با شدیدترین فشار‌های ممکن مواجه بوده و تحریم جدیدی باقی نمانده که بخواهد در عمل تفاوتی ایجاد کند. بر همین اساس، برخی کارشناسان اقتصادی معتقدند اسنپ‌بک نه تنها تهدیدی جدی برای ایران نبوده، بلکه از جهاتی به شفاف‌شدن فضای سیاست خارجی کمک کرده و تکلیف تهران را با اروپا روشن کرده است. اکنون سیاست‌گذاران ایرانی بهتر از گذشته می‌دانند که نمی‌توان به وعده‌های بدون پشتوانه غرب دل بست.

سایه اقتصاد بر دیپلماسی؛ فرصت دولت کجاست؟

در میان این تحولات، موضوع اقتصاد همچنان اصلی‌ترین دغدغه داخلی باقی مانده است. طبق نظر کارشناسانی، چون مجید شاکری، دولت چهاردهم تاکنون برنامه روشنی برای عبور از وضعیت رکود تورمی ارائه نکرده و با تداوم سیاست‌های انقباضی، بنیه مالی کشور را تضعیف کرده است. وی هشدار می‌دهد که این رویکرد، نه‌تنها موجب کاهش ذخایر مازاد بانکی شده، بلکه فرصت‌های رشد اقتصادی را نیز از بین برده است. در چنین شرایطی، فضای جهانی پرتنش کنونی، شاید فرصتی باشد برای بازآرایی رویکردها. تحلیل‌ها نشان می‌دهد اکنون زمان آن رسیده که دولت، در کنار حفظ تعاملات دیپلماتیک با بلوک شرق (نظیر چین، روسیه و کشور‌های عضو شانگهای)، سیاست‌های انبساطی در عرصه اقتصادی را نیز در دستور کار قرار دهد. این امر نه‌تنها می‌تواند منجر به احیای رشد پایدار شود، بلکه پایه‌های استقلال اقتصادی کشور را نیز تقویت خواهد کرد؛ موضوعی که در نهایت قدرت چانه‌زنی ایران در مذاکرات احتمالی آتی را افزایش خواهد داد.

از نگاه تردید تا پنجره فرصت

اروپا بار دیگر بر سر دوراهی نقش‌آفرینی و انزوا ایستاده است. آنها که با اسنپ‌بک رشته‌های اعتماد را گسسته‌اند، حالا می‌خواهند با زبان دیپلماسی به میز بازی برگردند. اما پرسش اساسی این‎جاست: آیا تهران دوباره به همان دام قدیمی اعتماد خواهد کرد؟ یا این بار با تجربه‌ای پخته‌تر، بازی را به نفع منافع ملی خود بازتعریف خواهد کرد؟ در این میان، دولت ایران با یک انتخاب سرنوشت‌ساز مواجه است: عبور از تکرار مسیر‌های فرسایشی یا ورود به مرحله‌ای جدید از دیپلماسی هوشمند، متکی بر واقعیت‌های داخلی و فرصت‌های جهانی.

منبع: خراسان-امیررضا توکلی