دستورالعمل‌های نبوی برای ماه خدا

به گزارش مجله خبری نگار، پیامبر اکرم (ص) در آخرین جمعه ماه شعبان و در خطبه‌ای مشهور درباره ارزش و جایگاه ماه مبارک رمضان، راهکار‌های عملی را برای بهره‌بردن از این ماه عزیز و پربرکت بیان فرمودند. هر ساله مضامین گهربار خطبه شعبانیه قبل از ورود به ماه مبارک رمضان، مورد توجه روزه‌داران قرار می‌گیرد. در پرونده امروز زندگی‌سلام به سراغ حجت‌الاسلام «علی سرلک»، استاد حوزه و دانشگاه و پژوهشگر دینی رفتیم که در زمینه‌های تعلیم و تربیت اسلامی، مشاوره ازدواج و خانواده چهره‌ای آشناست و بار‌ها او را در برنامه‌های تلویزیونی دیده‌ایم. او برای ما از اهمیت توجه به این خطبه و کسب آمادگی برای ورود به ماه مبارک رمضان می‌گوید و فراز‌هایی از خطبه شعبانیه را شرح می‌دهد که باید سرلوحه مان در تمام مراحل زندگی قرار بگیرد.

غفلت انسان از مهمان‌خدا بودنش در دنیا

حجت‌الاسلام «سرلک» درباره اهمیت ماه رمضان و فراز‌های ابتدایی این خطبه برای جلب توجه مردم به عظمت ماه مبارک رمضان می‌گوید: «ما که به این عالم آمدیم، یک نسبت مهمی با خداوند متعال داریم که از آن غفلت کردیم و آن نسبت، مهمان بودن ما و صاحبخانه‌بودن خداوند است. این نسبت که ما مهمان بزم آفرینش هستیم که خداوند مهیا کرده و برای ما تدارک دیده و ما را دعوت کرده است و ما به واقع مهمان خداوند هستیم. پیامبر (ص) در فرازی از این خطبه شعبانیه می‌فرمایند: «وَ هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَی ضِیافَةِ ا...» یعنی ما در ماهی هستیم که ما را به ضیافت و مهمانی خدا دعوت کرده است. ما به دنیا، به اختیار خودمان نیامدیم و در حکمت او، آدم‌ها به واقع با همه ویژگی‌های مثبت و منفی، فضایل و رذایلی که دارند، مدعو و دعوت‌شده خداوند هستند.»

چرا به این مهمانی دعوت شدیم؟

«خداوندی که بنابر آیات قرآن می‌فرماید: «وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا یَعْلَمُها»؛ یعنی برگی از هیچ درختی نمی‌افتد مگر این‌که خداوند حساب و کتاب آن را دارد؛ چنین خدایی ما را به این مهمانی دعوت کرده، اما چرا دعوت کرده است؟» این استاد حوزه و دانشگاه با این مقدمه ادامه می‌دهد: «ما به مهمانی خداوند دعوت شدیم برای این‌که در فرصت این ضیافت، کم‌کم مایل شویم که با خود صاحبخانه انس بگیریم. در آیات قرآن، ما تعابیر درخشان و زیبایی داریم که قند را در دل انسان آب می‌کند و خداوند متعال در آیه‌ای می‌فرماید: «إِذا سَأَلَکَ عِبادی عَنِّی فَإِنِّی قَریبٌ أُجیبُ دَعْوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ» یعنی زمانی که بندگان من سراغ من را می‌گیرند و از تو (یعنی رسول‌ا...) ما را می‌خواهند، بگو ما خیلی نزدیکیم به آن‌ها.

این ماه ضیافت، تجلی مهمانی اصلی در بزم آفرینش است یعنی ما نه فقط در ماه رمضان که در این عالم، مهمان خدا هستیم و او صاحبخانه است. هستی ضیافت‌کده است و او از ما پذیرایی می‌کند؛ بنابراین ما باید براساس خطبه شعبانیه که این ماه را فرصتی برای دعوت شدن ما به سمت خداوند معرفی کرده، یاد بگیریم که مهمان خوبی در دنیا باشیم. به قول شاعر: «گر شبی در خانه جانانه مهمانت کنند / گول نعمت را مخور، مشغول صاحبخانه باش».

شما زمانی که می‌خواهید امام زمان (عج) را در زیارت آل یاسین خطاب کنید، اولین اسمی که به کار می‌برید این است که سلام بر کسی که ما را به سمت خدا دعوت می‌کند. بزرگ‌ترین درس برای انسان در ماه رمضان این است که حواسش باشد که توسط خود خداوند پذیرایی می‌شود؛ بنابراین در حدیث قدسی فرمود که «الصَّوْمُ لِی وَ أَنَا أجْزَی به» یعنی‏ روزه برای من است و خود من پاداش روزه‌ام. یعنی انسان روزه‌دار در ضیافتی که توسط خود خداوند مورد پذیرایی قرار می‌گیرد، حاضر شده است. تا این‌جا گفتیم که اولا ماه رمضان یادآور اصل حضور ما در مهمانی عالم است که خداوند صاحبخانه است و دوما، ما از این پذیرایی و از این سفره معنوی پر از نعمت که جای خالی ندارد، باید بتوانیم نهایت استفاده را ببریم و کم‌کم به خود خداوند مایل شویم و خود او را بخواهیم و خود او را طلب کنیم.»

قرآن جلوه ارتباط مستقیم ما با خداست

ماه رمضان به‌عنوان بهار قرآن شناخته می‌شود و در فرازی دیگر از این خطبه می‌خوانیم که خدایا به ما توفیق بده که در این ماه، قرآن بخوانیم. این پژوهشگر دینی در این باره می‌گوید: «امام صادق (ع) می‌فرماید که خداوند در کلمات‌شان متجلی شده است و این یعنی قرآن واسطه رابطه مستقیم انسان با خداست. انسان با توجه به باطن و حقیقت قرآن است که به ملاقات با او می‌رسد و به عبارت ساده، می‌فهمد که خداوند چه انتظاراتی از او در این عالم دارد.

در ماه مبارک رمضان گفتند که تلاوت یک آیه قرآن برابری می‌کند با ختم قرآن، چرا؟ چون قرآن رابطه بین ما و خداست، رابطه‌ای که خداوند تمام معیار‌ها و اصول آن را تعیین کرده است. تمام واژه‌ها و کلمات قران، منتخب خداوند و مد نظر و تایید او هستند بنابراین کلمات قرآن پنجره‌ای دلگشا رو به چهره وجهه الهی حضرت حق است. به همین خاطر، انس با قرآن در این ماه شیوه و مسلک اولیای خداوند بوده است. التزام انس با قرآن در این ماه بستری است تا آن را در همه روز‌های دیگر سال مورد توجه قرار دهیم. قرآن دعوت نامه خداست و رابطه ما را با او از طریق واسطه‌ها قرار نمی‌دهد. امام حسین (ع) در دعای عرفه تعبیری دارند که می‌فرمایند من می‌خواهم در آثار به دنبال تو نگردم بلکه مستقیم با خودت روبه‌رو شوم و قرآن جلوه ارتباط مستقیم ما با خداست.»

توبه در این ماه یعنی توجه به اقبال خداوند

توبه هم به‌طور خاص در یکی از فراز‌های این خطبه سفارش شده است و پیامبر (ص) می‌فرمایند که از گناهان خود به سوی خدا توبه و بازگشت کنید، اما چطور از فرصت ماه رمضان برای توبه استفاده کنیم؟ حجت‌الاسلام سرلک پاسخ می‌دهد: «توبه به معنای بازگشت است، بازگشت از مسیر غلطی که رفتیم. رسول خداص (ص) در خطبه شعبانیه می‌فرمایند: «أَیهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیکمْ شَهْرُ اللَّهِ بالْبَرَکةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ» یعنی مردم، ماه خدا به سمت شما آمد. جالب است که می‌فرمایند ماه خدا به سمت شما آمد یعنی ربوبیت خدا به گونه‌ای است که این ماه را به دنبال ما فرستاده است. این فراز از خطبه یعنی این ماه مبارک به سمت ما چرخیده و توبه به همین خاطر در این ماه، توصیه شده است. توبه در این ماه یعنی توجه به اقبال خداوند. در همین خطبه داریم که با نیت‌های صادق او را بخواهید و توبه به معنای برقراری یک رابطه عاشقانه و صحیح با خالق است که با ما غفلت آن را برهم زدیم و با امید به رحمت و مغفرت الهی می‌توانیم دوباره آن را برقرار کنیم».

تقرب به خداوند با صله رحم

صله رحم و ثواب افطاری‌دادن به روزه‌داران در این ماه بنابر یکی از فراز‌های خطبه شعبانیه، آمرزیده شدن گناهان گذشته فرد است. این استاد حوزه و دانشگاه در این باره می‌گوید: «اگر تقرب به خدای متعال را به قله تشبیه کنیم، دامنه آن به رابطه درست با مخلوقات اختصاص داده می‌شود. البته مخلوقات دارای مراتبی هستند و یک بخشی از مخلوقات، ارحام ما هستند یعنی شبکه خویشاوندی. ارتباط با این شبکه خویشاوندی از نظر خداوند اهمیت بسیار زیادی دارد، چون رابطه ما با خداوند یک ارتباط خیالی نیست بلکه یک ارتباطی است در دل ارتباط‌های جاری‌مان. به این معنا که در دل سرزندن به بزرگان است، در دل کارمان است، در دل مطالعه کردن و. نقل است یک نفر به شیخ رجبعلی گفته بود که یک ذکری به من یاد بدهید برای انس بیشتر با خداوند. این مرد بزرگ به او گفته بود که تو یک عمه پیر داری، برو به او سر بزن که تقرب تو از آن طریق حاصل می‌شود.

به هر حال، این صله‌رحم که در همین خطبه شعبانیه مور د تاکید پیامبر (ص) قرار گرفته است، یکی از مواقفی است که تقرب ما را به خداوند رقم می‌زند. البته باید مراقب باشم در صله رحم، با اسرف و حرف‌های لغو و بیهوده و به‌طور کلی با گناه آن را آلوده نکنیم، چون هر چیزی که می‌تواند در یک جاده ما را به مقصد برساند، می‌تواند خطر تصادف یا نابود شدن‌مان را در خودش داشته باشد. باید مراقب باشیم که از صله رحم برای شاد کردن دل بستگان استفاده کنیم.»

مراقب باشید مهمانی را با گناه برهم نزنیم

«درباره پرسشی که حضرت علی (ع) در انتهای این خطبه از پیامبر اکرم (ص) درباره برترین اعمال این ماه می‌پرسند و ایشان می‌فرمایند که پرهیز از محرمات است، من این‌طور برداشت می‌کنم که در این ماه باید انسان خیلی مراقب باشد که این مهمانی بزرگ و بزم را برهم نزند».

حجت الاسلام سرلک ادامه می‌دهد: «همان طور که در خطبه اشاره شده، خوابیدن در این ماه عبادت است، نفس کشیدن روزه‌دار تسبیح محسوب می‌شود، یعنی گویا ساده‌ترین کار‌های ما در این ماه مبارک، پرستش خداوند به حساب می‌آید؛ بنابراین در این شرایطی که این اقبال و محبت و لطف و امتیازات ویژه‌ای برای تک به تک لحظات این ماه قائل شده‌اند، باید حواس‌مان باشد که مبادا مرتکب گناه شویم. درست است که طبق روابات دست و پای شیطان در این ماه به غل و زنجیر بسته می‌شود، اما به این معنا نیست که انسان مرتکب گناه نخواهد شد. درست است که شیطان نیست، اما بعضی‌ها میل شیطانی در وجودشان ریشه دوانده است. به همین دلیل است که گفته می‌شود بهترین عمل در این ماه همین است که حرمت این مهمانی بزرگ شکسته نشود. این ماه اقتضائاتی دارد و انسان باید با ترک محرمات مراقب باشد که این مهربانی خداوند را ناسپاسی نکند. انسان هر کار خیر یا شری که در گوشه‌ای از این دنیا، هرچند بسیار کوچک باشد، انجام بدهد، این در تمام ابدیت فرد جاری می‌شود. چه آن فرد بداند و چه نداند، چه متوجه این اتفاق بشود و چه نشود. گاهی نورانیت یا ظلمت یک رفتار، مسیر سعادت شما را همواتر و روشن‌تر می‌کند یابرعکس، شما را از مسیر درست و حق دور می‌کند».

حجت الاسلام سرلک در پایان می‌گوید: «نکته دیگری هم که لازم است در ماه مبارک رمضان توجه کنیم، کمک به مستضعفین و نیازمندان است و کسانی که گرفتاری دارند. در همین خطبه هم حضرت رسول (ص) به اطعام و کمک به دیگران سفارش کردند که اهمیت آن را می‌رساند.»

فراز‌هایی از خطبه شعبانیه

این خطبه را امام رضا (ع) با سلسله سندی که از طریق امامان قبلی به امام علی (ع) می‌رسد، نقل کرده‌اند که روزی، پیامبر خدا (ص) برای ما خطبه خواندند و فرمودند:‌ای مردم! ماه خدا با برکت و رحمت و آمرزش به سوی شما رو کرده است. ماهی که نزد خدا، بهترین ماه‌هاست و روزهایش بهترین روز‌ها و شب‌هایش بهترین شب‌ها و ساعت‌هایش بهترین ساعت‌هاست.

در این ماه باگرسنگی و تشنگی خود، گرسنگی و تشنگی روز قیامت را به یاد آورید. به فقیران و درماندگان کمک و یاری کنید. به پیران و کهن‌سالان احترام و به کودکان‌تان ملاطفت و مهربانی کنید و با خویشاوندان رفت و آمد داشته باشید.

زبان خود را از گفتار ناشایست نگاه دارید. دیدگان خود را از دیدن ناروا و حرام بپوشانید و گوش‌های خود را از شنیدن آن‌چه نادرست است، باز دارید. با یتیمان مردم مهربانی کنید تا بعد از شما با یتیمان شما مهربانی کنند. از گناهان خود به سوی خدا توبه و بازگشت کنید.

در اوقات نماز، دست‌های خود را به دعا بردارید، زیرا که وقت نماز بهترین ساعت هاست و در این اوقات، حق تعالی با رحمت، به بندگانش می‌نگرد و اگر با او مناجات کنند، پاسخ‌شان دهد و چنان‌چه او را ندا کنند لبیک‌شان گوید و اگر از او بخواهند عطا کند و، چون او را بخوانند مستجاب‌شان گرداند.‌ای مردم! جان‌هایتان در گرو اعمال شماست. پس با طلب آمرزش از خدا، آن‌ها را از گرو، خارج کنید. پشت شما از بار گناهان سنگین است، پس با طولانی کردن سجده‌ها، آن را سبک گردانید و بدانید که حق تعالی به عزت خود سوگند یاد کرده است که نمازگزاران و سجده کنندگان در این ماه را عذاب نکند و در روز قیامت آن‌ها را از آتش دوزخ در امان دارد.‌ای مردم! هرکه از شما روزه دار مؤمنی را در این ماه افطار دهد، نزد خدا پاداش بنده آزاد کردن و آمرزش گناهان گذشته‌اش را خواهد داشت.‌ای مردم! هرکس اخلاق خود را در این ماه نیکو کند، از صراط آسان بگذرد، آن روز که قدم‌ها، بر آن بلغزد. هرکس در این ماه کار‌های غلامان و مستخدمان خود را سبک گرداند، خدا در قیامت حساب او را آسان کند. هرکس در این ماه از آزار رساندن به مردم خودداری کند، حق تعالی روز قیامت، خشم خود را از او بازدارد. هرکس در این ماه یتیم بی پدری را گرامی دارد، خدا او را در قیامت عزیز گرداند.

هرکس در این ماه صله رحم کند و با خویشان بپیوندد، خدا او را در قیامت به رحمت خود واصل گرداند و هرکس در این ماه رابطه اش را با خویشان خود قطع کند، خداوند در قیامت رحمت خود را از او دریغ کند.

هرکس در این ماه بسیار بر من صلوات فرستد، خداوند کفه سبک اعمال او را سنگین گرداند و هر کس که در این ماه یک آیه از قرآن تلاوت کند، ثواب کسی را دارد که در ماه‌های دیگر قرآن را ختم کرده باشد.‌ای مردم! در‌های بهشت در این ماه گشوده است، از پروردگار خود بخواهید که آن‌ها را روی شما نبندد و در‌های جهنم در این ماه بسته است، از خدا بخواهید که آن‌ها را روی شما نگشاید.

سپس علی (ع) می‌فرماید: در این حال از جا برخاستم و عرض کردم،‌ای پیامبر خدا! برترین اعمال در این ماه چیست؟ حضرت فرمود:‌ای ابا الحسن! برترین اعمال در این ماه پرهیز از محرمات است. سپس گریست.

خراسان-(وسائل ‏الشیعه، ج ۱۰، ص: ۳۱۴)