«ایران در زمان ساسانیان» به روایت «آرتور»

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: مطالعه درباره تاریخ ایران باستان، همواره با محدودیت‌های مربوط به منابع قابل اعتماد روبه‌روست. گزارش‌های مربوط به این دوره از تاریخ کشور ما، عموماً از منابع غیرایرانی، به ویژه رومی و یونانی و نیز، کتیبه‌های باقی مانده و برخی اشارات در آثار نویسندگان ایران دوره اسلامی به دست می‌آید. با وجود آن‌که شواهد نشان می‌دهد آثار مربوط به دوره تاریخی پیش از اسلام، در این ایران وجود داشت، اما به دلایل مختلف، معدودی از آن‌ها به دست ما رسیده است.

به همین دلیل، پژوهش در این عرصه سختی‌های خودش را دارد. در میان سه دودمان ایرانی هخامنشی، اشکانی و ساسانی که در این دوره تاریخی بر سرزمین ما حکم رانده‌اند، تاریخ ساسانیان به دلیل تأخر زمانی، بیش از دو سلسله دیگر قابل مطالعه است. آرتور کریستین سن، ایران شناس دانمارکی، با استناد به اسناد و نوشته‌های باقی‌مانده از دوره ساسانی و نیز گزارش‌های نویسندگان دوره اسلامی، کتاب «ایران در زمان ساسانیان» را تألیف کرده است.

تألیف این اثر ۳۰ سال طول کشید و در نهایت، در سال ۱۹۳۵ (۱۳۱۴ هـ. ش) منتشر شد. به فاصله کوتاهی پس از انتشار کتاب، کار ترجمه آن توسط زنده‌یاد رشید یاسمی انجام گرفت و هنوز هم، ترجمه آن مرحوم، تنها ترجمه قابل مراجعه به زبان فارسی محسوب می‌شود. کتاب «ایران در زمان ساسانیان»، تنها تاریخ شاهان این دودمان را در بر نمی‌گیرد؛ این کتاب مشحون از روایت‌ها و استناداتی است که می‌تواند نشانی از شرایط اعتقادی و اجتماعی این دوره از تاریخ ایران، به دست دهد.

کریستین‌سن در بخش مهمی از کتاب خود، مستنداتی از تاریخ ارمنستان را ارائه می‌کند، چرا که این ناحیه، بخشی از قلمرو ایران بزرگ محسوب می‌شد و برخلاف مناطق مرکزی، بایگانی‌های حکومتی آن، محفوظ مانده و در دسترس است. این گزارش، البته تنها به دوره ساسانی محدود نیست و بخشی از تاریخ دوره اشکانی را هم در بر می‌گیرد و می‌توان با مطالعه آن، شمه‌ای از تاریخ سلطنت و روش‌های حکومتی این دودمان را هم بازشناسی کرد. همان‌طور که اشاره شد، کریستین‌سن افزون بر ساختار‌های حکومتی و اجتماعی، رویکرد دقیقی به مباحث اعتقادی دارد. او شرحی مبسوط درباره مانی و آیین او ارائه و گزارشی مفصل از مزدک و اعتقادات وی عرضه می‌کند. مطالعه این کتاب، برای علاقه‌مندان به آشنایی با تاریخ دوره ساسانی، این مزیت را دارد که می‌تواند مجموعه کاملی از منابع قابل استناد را به آن‌ها معرفی کند.

با این حال، برخی از استادان تاریخ معتقد هستند که بخشی از اطلاعات ارائه شده در کتاب، صرفاً دیدگاه‌های نویسنده است و نمی‌توان برای آن ها، دلیل متقنی ایفاد کرد. برخی دیگر نیز، قدیمی بودن اثر و کشف شواهد جدید تاریخی طی نیم قرن اخیر را، دلیل سطح پایین اعتبار کتاب فرض کرده‌اند. با وجود این، به نظر می‌رسد کتاب «ایران در زمان ساسانیان»، هم اکنون، تنها اثری باشد که بتوان با مطالعه آن، تصویری جامع از اوضاع و احوال ایران در دوره ساسانی به دست آورد.