آلودگی رودخانه ارس؛ از احتمال تا واقعیت

به گزارش مجله خبری نگار/ایران: در روز‌های اخیر یکی از نشریات داخلی در گزارشی از آلودگی رودخانه ارس به مواد «رادیو اکتیو» و «فلزات سنگین» خبر داد که موجب نگرانی‌های فراوان برای ساکنان حاشیه این رود شد.

این رسانه در گزارش خود مدعی شد؛ «منشأ این آلودگی‌ها مشخص است.» منبع این آلودگی «نیروگاه متسامور» در ارمنستان معرفی شد و در این مطلب از تأثیر این آلودگی در «افزایش بیماری و سرطان بویژه سرطان معده میان حاشیه‌نشینان کرانه‌های ارس در ایران» خبر داده شد. همچنین در این گزارش اشاره شده که پساب نیروگاه اتمی «متسامور» ارمنستان بدون هیچ‌گونه تصفیه در جنوب «ساداراک» وارد ارس می‌شود و آب رود ارس بویژه در محدوده سد «خدا آفرین» و دشت مغان، افزون بر مواد پرتوزا، با فلزات سنگین و سمی از جمله سرب، آرسنیک، ترکیبات آلومینیوم، نیکل، مس، آهن، منگنز و ۵۳ آلاینده دیگر نیز آلوده شده است. این گزارش همچنین ادعا کرده «پایش‌های آژانس انرژی اتمی و وزارت نیرو برای بررسی آلودگی رادیو اکتیویته ارس، نشانه‌ای از نگرانی است.»

پس از انتشار و بازتاب گسترده این مطلب که موجب نگرانی‌های فراوان ساکنان حاشیه رودخانه ارس را فراهم کرد؛ مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور به عنوان بالاترین مرجع پایش و بررسی با تأکید بر پایش پرتوی مستمر و دوره‌ای رودخانه «ارس» تصریح کرد: در آخرین پایش پرتوی صورت گرفته، آلودگی به مواد پرتوزا در این رودخانه رؤیت نشده است. در توضیحات این مرکز آمده است: رودخانه ارس به‌صورت مستمر در حال پایش پرتویی و رصد مواد پرتوزا است و علاوه بر این پایش‌ها، بزودی سیستم‌های پایش آنلاین آب نیز در آن منطقه نصب خواهد شد.

این در حالی است که مطابق نظر مسئولان و کارشناسان مرکز نظام ایمنی هسته‌ای، نیروگاه اتمی «متسامور ارمنستان» تا رودخانه ارس و محدوده مورد اشاره فاصله قابل توجهی داشته و امکان رهاسازی مستقیم پسماند مایع این نیروگاه به رودخانه و آلوده شدن آن به مواد پرتوزا وجود ندارد.

فاصله نیروگاه هسته‌ای متسامور ارمنستان تا ایران

برای درک بهتر چرایی ممکن نبودن آلوده شدن رودخانه ارس به مواد پرتوزا بهتر است به ذکر برخی موارد مهم بپردازیم. نیروگاه هسته‌ای متسامور ارمنستان، مهم‌ترین و نزدیک‌ترین تأسیسات هسته‌ای به رودخانه ارس بوده و در فاصله حدود ۶۰ کیلومتری مرز ایران قرار دارد.

بر اساس طراحی نیروگاه، مقرر بوده است بهره‌برداری از آن در سال ۲۰۱۶ به اتمام برسد، اما بحران شدید انرژی در این کشور باعث شد با نظارت نظام ایمنی هسته‌ای ارمنستان، تمهیدات جدیدی به‌منظور بهره‌برداری از آن نیروگاه اتخاذ شود.

لازم به ذکر است در این نیروگاه به‌طور مستقیم از آب رودخانه ارس برای مصارفی نظیر خنک کنندگی نیروگاه استفاده نمی‌شود و با در نظر گرفتن بعد مسافتی حداقل ۱۶ کیلومتری از رودخانه ارس (مرز ترکیه-ارمنستان)، عملاً احتمال نشت مستقیم مواد پرتوزا از نیروگاه به رود ارس نیز غیرمحتمل است.

در زمینه سایر پسماند‌های پرتوزای مایع هم در درون این نیروگاه، تأسیسات مدیریت پسماند‌ها طراحی شده و نگهداری پسماند‌ها پس از پایین آمدن سطوح پرتوزایی، تغلیظ و تثبیت آن‌ها صورت می‌گیرد.

حساسیت‌های جهانی نسبت به مخاطرات احتمالی

کشور‌های همسایه و سایر کشور‌ها بویژه در اتحادیه اروپا نیز با توجه به زمان بهره‌برداری طولانی مدت از این نیروگاه، همواره حساسیت‌های جدی نسبت به مخاطرات احتمالی نیروگاه هسته‌ای متسامور ارمنستان و پسماند‌های پرتوزای آن دارند که آن به‌صورت مستمر رصد می‌شود.

گفتنی است کشور ارمنستان، عضو آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و کنوانسیون‌های بین‌المللی مربوط به فعالیت نیروگاه‌های هسته‌ای، از جمله کنوانسیون‌های مهم ذیل بوده و از این طریق نیز کشور‌های عضو از نحوه عملکرد این نیروگاه و وضعیت ایمنی آن مطلع می‌شوند:

-کنوانسیون یاری‌رسانی در حوادث هسته‌ای و فوریت‌های پرتوی - از سال ۱۹۹۳

-کنوانسیون اطلاع‌رسانی فوری در حوادث هسته‌ای - از سال ۱۹۹۳

-کنوانسیون ایمنی هسته‌ای - از سال ۱۹۹۸

-کنوانسیون مشترک ایمنی مدیریت سوخت مصرف شده و پسماند‌های پرتوزا - از سال ۲۰۱۳

همچنین کشور ارمنستان عضو انجمن جهانی بهره‌برداران هسته‌ای (WANO) بوده و به صورت فعال گزارش‌های بهره‌برداری از نیروگاه اتمی متسامور را در آن انجمن ارائه می‌کند که برای کشور‌های عضو، قابل رؤیت و دسترسی است.

رصد و پایش دوره‌ای مرکز نظام ایمنی از رود ارس

در ایران نیز مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور، پایش و بررسی آلایندگی پرتوی محیط زیست استان‌های شمال غربی کشور و رود ارس را از دو منظر کارکرد عادی و شرایط اضطراری ناشی از حادثه در نیروگاه اتمی متسامور ارمنستان مورد بررسی قرار داده و برای هر کدام از این شرایط، سناریو‌های پایشی از طریق نمونه‌برداری و استقرار سامانه‌های پایشی آنلاین را برنامه‌ریزی و اجرا کرده که به‌شرح ذیل است:

در شرایط کارکرد عادی نیروگاه با توجه به موارد بالا، علیرغم احتمال پایین رهاسازی پسماند‌های نیروگاه در رود ارس، با در نظر گرفتن اهمیت استراتژیک این رود، پایش پرتوی مستمر آن در اولویت مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور قرار دارد و این کار به صورت دوره‌ای انجام می‌شود. بر اساس نتایج حاصل از آخرین پایش‌ها، وضعیت رود ارس مشابه وضعیت سایر رود‌های کشور بوده و تاکنون موردی از آلودگی به مواد پرتوزا در آب این رودخانه مشاهده نشده است. با این حال این مرکز بر اساس برنامه مدون «پایش جامع رادیولوژیکی رودخانه ارس» اثرات زیست محیطی ناشی از هرگونه آلودگی پرتوی را به دقت تحت نظارت و ارزیابی دارد.

در شرایط اضطراری و بروز حادثه در این نیروگاه، بر اساس بررسی‌ها و شبیه‌سازی‌های انجام شده، ایران نیز از کشور‌های متأثر از حادثه و با احتمال حجم آلودگی قابل توجه خواهد بود. با توجه به اینکه در صورت بروز هر نوع حادثه هسته‌ای سریع‌ترین راه، پخش مواد پرتوزا و آلودگی هسته‌ای در محیط زیست از طریق هوا است که مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور با نصب و راه‌اندازی سامانه‌های پایش مستمر و برخط پرتو‌های گاما در هوا، نقاط مختلف کشور را تحت پوشش سامانه‌های پایش پرتو‌های گاما قرار داده است.

رصد میزان پرتوزایی با ۹ سامانه برخط

در حال حاضر مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور با تعداد ۹ سامانه برخط در استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل، پایش مستمر و برخط آلودگی‌های احتمالی را انجام داده و هرگونه تغییرات در میزان پرتوزایی زمینه این محیط‌ها را رصد می‌کند. این مرکز هم‌اکنون و بر اساس پایش‌های مستمر صورت گرفته بر آب رودخانه ارس و نتایج قابل استناد آن که در آزمایشگاه‌های پیشرفته اندازه‌گیری این مرکز انجام شده، موردی از وجود مواد پرتوزای ناشی از فعالیت نیروگاه اتمی متسامور ارمنستان در آب رودخانه ارس را مشاهده نکرده است.