به گزارش مجله خبری نگار،اگرچه قرار گرفتن کوتاه مدت در معرض اشعه اندک خطری برای سلامتی انسان ندارد، اما در مورد تابشهای دوز بالای اشعه لازم است موارد ایمنی رعایت شده و در صورت قرار گرفتن در معرض آن به سرعت به پزشک مراجعه شود.
در ادامه قصد داریم درباره بیماری ناشی از تابش اشعه و علل، علائم و روشهای درمان آن صحبت کنیم.
همان طور که همه ما میدانیم امروزه از تابش اشعه در زمینههای مختلف از جمله تکنیکهای پزشکی، تولید الکتریسیته، ماندگاری بیشتر مواد غذایی، استریل کردن تجهیزات مختلف، تاریخ گذاری کربن در یافتههای باستان شناسی و ... استفاده میشود.
تابش یونیزان زمانی اتفاق میافتد که هسته اتمی یک اتم نا پایدار تجزیه شده و شروع به رهاسازی ذرات یونیزه کند.
در صورتی که سطح بالای این ذرات با مواد آلی همچون بافت انسانی تماس پیدا کند، در مدت زمان کوتاهی میتواند به بافت آسیب رسانده و به سوختگی، مشکلات خون، دستگاه گوارش، قلب و عروق و سیستم عصبی مرکزی، سرطان و گاهی حتی مرگ منجر شود.
اگرچه هنگام استفاده از تابش اشعه معمولا به طور کامل ایمنی سازی انجام میشود، اما در هر حال استفاده از آن میتواند خطراتی به دنبال داشته باشد.
لازم به ذکر است تشعشع همواره در اطراف ما وجود دارد و با خیال راحت از آن در بسیاری از کاربردها استفاده میشود. با این حال حوادث هسته ای، محیط کار و برخی درمانهای پزشکی همگی میتوانند منبع بیماریهای ناشی از اشعه باشند.
به علاوه هنگام بروز حوادثی شبیه زلزله فوکوشیما در ژاپن سال ۲۰۱۱ یا انفجار در چرنوبیل اوکراین سال ۱۹۸۶، تشعشعات میتوانند خطرناک شوند.
اثر تابش اشعه با توجه به دوز آن ممکن است خفیف یا تهدید کننده زندگی باشد و هیچ درمانی برای آن وجود ندارد، اما با ایجاد موانع خاص میتوان از قرار گرفتن در معرض آن جلوگیری کرد. همچنین استفاده از برخی داروها ممکن است بتواند مقداری از این اشعه را از بدن خارج کند.
بیماری ناشی از تابش اشعه زمانی اتفاق میافتد که یک ماده رادیواکتیو ذراتی را منتشر کند که وارد بدن فرد شده و باعث آسیب شود. مواد رادیواکتیو مختلف ویژگیهای متفاوت دارند و به روشهای مختلف میتوانند به مردم آسیب رسانده یا به آنها کمک کنند. همچنین برخی از آنها خطرناکتر از سایرین هستند.
در حالت معمولی از اشعه در یک محیط امن استفاده میشود و خطرناک شدن یا نشدن آن به موارد زیر بستگی دارد:
نحوه استفاده از اشعه
قدرت آن
این که فرد هر چند وقت یک بار در معرض اشعه قرار میگیرد
نوع مواجهه
مدت زمان قرار گرفتن در معرض اشعه
به عنوان مثال دریافت یک دوز تابش در تکنیک تصویر برداری اشعه ایکس در حالت معمول خطرناک نیست، با این حال قسمتهایی از بدن که تحت اشعه ایکس قرار نمیگیرند با یک پیش بند سربی محافظت میشوند تا از قرار گرفتن غیر ضروری در معرض اشعه جلوگیری شود.
همچنین تکنسین هنگام شروع تصویر برداری اتاق را ترک میکند، زیرا با این که یک دوز کوچک خطرناک نیست، اما اگر فرد به صورت مکرر در معرض دوزهای کوچک قرار بگیرد ممکن است سلامتی اش به خطر بیفتد.
به عبارت دیگر بعید است یک دوز کم، ناگهانی و کوتاه مدت از اشعه مشکلی ایجاد کند، اما دوزهای قوی، طولانی یا مکرر ممکن است مشکلاتی به همراه داشته باشند. در صورتی که اشعه به سلولهای بدن صدمه بزند، آسیب آن برگشت ناپذیر خواهد بود و هر چه فرد بیشتر در معرض آن قرار بگیرد خطر بروز مشکلات سلامتی در او بیشتر میشود.
به همین دلیل افرادی که حدس میزنند در معرض تابش اشعه قرار گرفته اند لازم است در اسرع وقت به پزشک مراجعه کنند.
دوز اشعه را میتوان به روشهای مختلف اندازه گیری کرد. برخی واحدهای اندازه گیری شامل خاکستری، سیورت، رم و راد میباشد که به شیوههای مشابه استفاده میشوند، اما ۱ راد معادل ۰.۰۱ خاکستری است.
عوارض ناشی از قرار گرفتن در معرض اشعه در سطوح مختلف به صورت زیر میباشد:
کمتر از ۳۰ راد: علائم خفیف در خون رخ میدهد
از ۳۰ تا ۲۰۰ راد: ممکن است فرد بیمار شود
از ۲۰۰ تا ۱۰۰۰ راد: ممکن است فرد به شدت بیمار شود
بیش از ۱۰۰۰ راد: کشنده میباشد
بیماری ناشی از تابش اشعه یا سندرم تشعشع حاد زمانی تشخیص داده میشود که:
فرد بیش از ۷۰ راد از منبع خارج از بدن دریافت کند
دوز دریافتی روی کل بدن یا بیشتر قسمتهای آن اثر گذاشته و به اندامهای داخلی نفوذ کند
دوز طی مدت زمان کوتاه (اغلب طی چند دقیقه) دریافت شود
افرادی که در معرض انفجارهای اتمی قرار میگیرند دو دوز تابش را تجربه میکنند. یک دوز در حین انفجار و دوز دوم زمانی که ذرات رادیواکتیو بعد از انفجار به سمت پایین شناور میشوند.
بیماری ناشی از تابش اشعه میتواند حاد باشد، به این معنا که بلافاصله بعد از قرار گرفتن در معرض اشعه رخ دهد یا مزمن باشد که در آن علائم به مرور زمان یا بعد از مدتی (احتمالا سال ها) ظاهر میشود.
علائم و نشانههای نوع حاد این بیماری عبارتند از:
استفراغ، اسهال و حالت تهوع
از دست دادن اشتها
کسالت یا احساس ناخوشی
سردرد
ضربان قلب سریع
لازم به ذکر است علائم به دوز مصرف شده و تک دوز یا مکرر بودن آن بستگی دارد.
دوز کمتر از ۳۰ راد میتواند به علائم زیر منجر شود:
کاهش گلبولهای سفید خون
تهوع و استفراغ
سردرد
دوز ۳۰۰ راد ممکن است به موارد زیر منجر شود:
ریزش موی موقت
آسیب به سلولهای عصبی
آسیب به سلولهای پوشش دهنده دستگاه گوارش
علائم بیماری ناشی از تابش اشعه شدید معمولا در چهار مرحله رخ میدهد که عبارتند از:
مرحله پرودومال: تهوع، استفراغ و اسهال که از چند دقیقه تا چند روز طول میکشد
مرحله نهفته: به نظر میرسد علائم ناپدید شده و فرد بهبود مییابد
مرحله آشکار: بسته به نوع قرار گرفتن در معرض تابش اشعه، این مرحله میتواند شامل مشکلات قلبی عروقی، گوارشی، خون سازی و سیستم عصبی مرکزی باشد
بهبودی یا مرگ: ممکن است فرد به آهستگی بهبود پیدا کرده یا فوت کند
سلولهای بنیادی خون ساز یا سلولهای مغز استخوان سلولهایی هستند که تمام سلولهای خونی دیگر از آنها مشتق میشوند.
خطر بیماری ناشی از تابش اشعه به دوز آن بستگی دارد. به عنوان مثال در اطراف ما همیشه دوزهای بسیار کم اشعه وجود دارد که تاثیری روی سلامتی نمیگذارد.
نکته مهم دیگر این است که کدام ناحیه بدن در معرض اشعه قرار گرفته باشد. به عنوان مثال اگر کل بدن به مدت کوتاه در معرض ۱۰۰۰ راد اشعه قرار گیرد میتواند به مرگ فرد منجر شود، در حالی که اعمال دوزهای بسیار بالاتر از این مقدار به ناحیه کوچکی از بدن با خطر کمتری همراه میباشد.
فردی که در معرض یک دوز خفیف تابش اشعه قرار گرفته ممکن است به مدت چند ساعت تا چند روز علائم داشته باشد، اما دوز مکرر یا حتی یک دوز نسبتا خفیف که در زمان رخداد علائم کمی ایجاد کرده یا علامتی نداشته ممکن است بعدا مشکلاتی ایجاد کند.
کسی که در معرض ۳۰۰۰ راد قرار میگیرد حالت تهوع و استفراغ تجربه میکند و ممکن است طی چند ساعت دچار گیجی و از دست دادن هوشیاری شود. همچنین ۵ تا ۶ ساعت بعد از مواجهه لرزش و تشنج رخ میدهد و در عرض ۳ روز ممکن است فرد به کما رفته و فوت کند.
افرادی که در معرض دوزهای مکرر اشعه قرار میگیرند یا کسانی که به نظر میرسد بهبود مییابند ممکن است در طولانی مدت اثرات آن را تجربه کنند که از جمله آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
از دست دادن گلبولهای سفید خون که مبارزه با عفونت را برای بدن سختتر میکند
کاهش پلاکتها که خطر خونریزی داخلی یا خارجی را افزایش میدهد
مشکلات باروری از جمله قطع شدن پریود و کاهش میل جنسی
تغییر در عملکرد کلیه که میتواند در عرض چند ماه منجر به کم خونی، فشار خون بالا و سایر مشکلات شود
همچنین ممکن است فرد دچار قرمزی پوست، آب مروارید و مشکلات قلبی شود. قرار گرفتن موضعی در معرض اشعه میتواند تغییراتی در پوست، ریزش مو و احتمالا سرطان پوست را به دنبال داشته باشد. به علاوه تابش اشعه به برخی قسمتهای بدن مانند روده خطرناکتر از قسمتهای دیگر است.
ناگفته نماند اثرات تابش تجمعی بوده و آسیب به سلولها غیر قابل برگشت میباشد.
قرار گرفتن در معرض تشعشعات میتواند در محل کار یا یک حادثه صنعتی، پرتو درمانی یا حتی به صورت عمدی رخ دهد.
با همه اینها اکثر مردم سالانه به طور متوسط در معرض حدود ۰.۶۲ راد یا ۶۲۰ خاکستری هستند. نیمی از این اشعه از رادون موجود در هوا، زمین و پرتوهای کیهانی و نیم دیگر نیز از منابع پزشکی، تجاری و صنعتی ایجاد میشود. خوشبختانه این مقدار اشعه طی یک سال نمیتواند تاثیر خاصی روی سلامت افراد بگذارد.
سطوح تابش اشعه ناشی از تصویر برداری اشعه ایکس چندان بالا نیست، اما در یک لحظه ایجاد میشود. جالب است بدانید:
میزان دریافت اشعه هنگام استفاده از تکنیک اشعه ایکس قفسه سینه معادل ۱۰ روز قرار گرفتن در معرض تابش اشعه است
میزان دریافت اشعه هنگام انجام ماموگرافی معادل قرار گرفتن معمولی در معرض تابش اشعه به مدت ۷ هفته میباشد
تکنیک پت اسکن یا سی تی اسکن که در بخش پزشکی هستهای استفاده میشود فرد را در معرض اشعهای معادل ۸ سال تابش قرار میدهد
میزان دریافت اشعه هنگام انجام سی تی اسکن شکم و لگن معادل قرار گرفتن معمولی در معرض اشعه به مدت ۳ سال است
ناگفته نماند پزشکی هستهای برای هدف قرار دادن تیروئید در افراد مبتلا به اختلال تیروئید استفاده میشود. از دیگر درمانهای پزشکی مبتنی بر اشعه میتوان به پرتو درمانی در درمان سرطان اشاره کرد.
از سوی دیگر زندگی در ارتفاعات بالاتر مانند فلات نیو مکزیکو و کلرادو، سفر با هواپیما و همچنین گاز رادون در خانهها همگی باعث میشوند افراد در معرض اشعه قرار بگیرند.
غذا نیز حاوی مقادیر کمی اشعه است. گفته شده همه ما به واسطه غذا و آبی که مینوشیم سالانه در معرض حدود ۰.۰۳ راد اشعه قرار میگیریم.
برخی فعالیتهایی که میتوانند افراد را در معرض منابع تشعشع قرار دهند عبارتند از:
تماشای تلویزیون
پرواز با هواپیما
عبور از اسکنر امنیتی
استفاده از مایکروویو یا تلفن همراه
علاوه بر این افراد سیگاری نسبت به افراد غیر سیگاری بیشتر در معرض قرار دارند، زیرا تنباکو حاوی مادهای است که میتواند به پولونیوم ۲۱۰ تبدیل شود.
لازم به ذکر است فضانوردان در معرض بیشترین سطح تابش نسبت به سایر افراد قرار دارند و ممکن است در یک ماموریت فضایی در معرض ۲۵ راد اشعه قرار بگیرند.
آسیب ناشی از تشعشع غیر قابل برگشت است، زیرا هنگامی که سلولها آسیب میبینند خود را ترمیم نمیکنند. برای این مشکل هنوز هیچ راه حل پزشکی کشف نشده بنابراین افرادی که در معرض تابش اشعه قرار گرفته اند لازم است در اسرع وقت به پزشک مراجعه کنند.
روشهای درمانی احتمالی عبارتند از:
بیرون آوردن تمام لباسها
شستشو با آب و صابون
استفاده از یدید پتاسیم برای جلوگیری از جذب توسط تیروئید در صورت استنشاق یا بلع بیش از حد ید رادیواکتیو
نیل فرنگی یا آبی پروس که به صورت کپسول داده میشود. این ماده شیمیایی میتواند سزیم و تالیم را در رودهها به دام بیاندازد و از جذب آنها جلوگیری کند. این کار باعث میشود مواد از سیستم گوارش به سمت خارج از بدن دفع شوند
فیلگراستیم یا نئوپوژن باعث افزایش رشد گلبولهای سفید میشود. اگر تابش روی مغز استخوان تاثیر گذاشته باشد این روش میتواند کمک کننده باشد
بسته به نوع قرار گرفتن در معرض تابش، اشعه میتواند کل بدن را تحت تاثیر قرار دهد. در مورد درمان مشکلات قلبی عروقی، رودهای و سایر مشکلات، تکنیک درمانی مورد استفاده تنها علائم را هدف قرار میدهد.
توصیههای مفید برای کاهش قرار گرفتن در معرض تابش غیر ضروری عبارتند از:
اجتناب از آفتاب در ساعات ظهر و استفاده از کرم ضد آفتاب و پوشیدن لباسهایی که پوست را میپوشانند
استفاده از تکنیکهای سی تی اسکن و اشعه ایکس تنها در شرایط ضروری (به خصوص در مورد کودکان)
اطلاع به پزشک درباره بارداری یا احتمال باردار بودن قبل از انجام عکس برداری با اشعه ایکس، پت اسکن یا سی تی اسکن
سخن پایانی این که اجتناب کامل از قرار گرفتن در معرض پرتوها غیر ممکن است و خوشبختانه بیشتر منابع اشعه روی سلامتی تاثیر بسیار ناچیزی دارند.
منبع:سومیتا