رقابت سخت همسایگان در توسعه علم و فناوری / امارات: «فضا به جای نفت»

به گزارش مجله خبری نگار، گذشت آن زمان که بگوییم این کشور‌های عربی را چه به علم و فناوری و پیشرفت. گذشت آن زمان که بخواهیم با ذهنیت‌های پیشینی به کشور‌های اطراف و همسایگانمان نگاه کنیم. دیروز شاید برخی ذهنیت‌ها درباره این کشور‌ها به‌خصوص کشور‌های حوزه خلیج‌فارس درست بود، اما امروز آن‌ها سوار قطار توسعه علم و فناوری و پیشرفت شده‌اند و لازم است بدانیم که سرعت این قطار هم خیلی خیلی بالاست. ما در این گزارش می‌خواهیم، حرکت و آینده‌نگری این کشور‌ها در حوزه‌های علم و فناوری، توسعه پیشران‌های فناوری فضایی و ثروت‌آفرینی از علوم دانش‌بنیان را با هم مرور کنیم.

برای فردا

اساسا چرا مطالعه پیشرفت کشور‌ها و جوامع برای ما باید مهم باشد؟ ممکن است، برخی تصور کنند مرور پیشرفت کشور‌های همسایه که از نظر جمعیت، وسعت و حتی تاریخ و تمدن نسبت به ما در وضعیت نازلی هستند، شاید حس حقارت در ما ایجاد کند. اما آیا با ندیدن، نشنیدن، نخواندن و آگاه نشدن از وضعیت، راهبرد‌ها و آینده‌نگری‌های این کشور‌ها اوضاع ما بهتر می‌شود؟ یا این که با آگاهی از رشد و توسعه همسایگان می‌توان بیشتر به خود آمد و بیش از گذشته در حرکت رو به جلو تسریع و تعجیل کرد.

در واقع همه منافع مطالعه پیشرفت کشور‌ها به ویژه آگاه شدن از اوضاع همسایگان، می‌تواند چشم و نگاه ما را در مسابقه و ماراتن منطقه‌ای بازتر کند. ما چاره‌ای نداریم جز این که برای آینده، از همین امروز تدبیر کنیم؛ چنان‌که رهبر انقلاب اخیرا در یکی از بیاناتشان اشاره کردند: «یک چیز‌هایی هم هست که نیاز‌های آینده است؛ این‌ها را خیلی‌ها تشخیص و انجام می‌دهند، بعضی‌ها هم غفلت می‌کنند. مراد من از این نیاز‌های مربوط به آینده نیاز‌هایی است که اگر شما امروز به فکر نیفتید و برایش کاری انجام ندهید، فردا درخواهید ماند؛ یعنی فردا گیر می‌کنید؛ اگر امروز به فکرش نباشید، فردا مشکل برای شما درست می‌شود.»

سرعت توسعه در فضا تا نانو و محیط زیست

ما در این گزارش ابعاد مختلف توسعه کشور‌های همسایه و منطقه به ویژه در حوزه خلیج‌فارس را در بخش‌های علوم فضایی، نانو، تولید علم، فناوری‌های نوین، گردشگری و محیط زیست بر اساس آمار و اخبار رسانه‌های بین‌المللی بررسی می‌کنیم.

امارات درماموریت‌های بین سیاره‌ای

سایت اطلاع رسانی آمریکایی، اینورس (inverse.com) در گزارشی درباره فعالیت‌های بین‌سیاره‌ای کشور امارات، از تعبیر عجیب یا شاید باورنکردنی «فضا به جای نفت» استفاده می‌کند. یعنی اماراتی‌ها رشد در فناوری «فضا» را جایی برای جایگزین‌سازی درآمد‌های نفتی خود یافته‌اند. اینورس پس از این که چندی قبل فضاپیما‌های این کشور وارد مدار مریخ شد، نوشت: «ورود کاوشگر به مدار مریخ نه تنها یک شاهکار بزرگ برای یک ماموریت فضایی است، بلکه ورود امارات به صنعت فضایی را به عنوان ابزاری برای تنوع بخشیدن به اقتصادشان نشان می‌دهد... برای این ملت ثروتمند عرب، فضا ممکن است نفت جدید باشد. این دستاورد، موفقیتی است که تنها ۵۰ درصد از کل فضاپیما‌های ارسال شده به مریخ به آن دست یافتند. زمانی که امارات برنامه کاوشگر موسوم به الامل (امید) را در سال ۲۰۱۴ اعلام کرد، این کشور حتی یک آژانس فضایی هم نداشت.

نگاه به آینده در اندیشه یک دانشمند اماراتی

سایت تحلیلی اینورس (inverse) در این گزارش خود به سراغ مسئولان این کاوشگر رفته و موضوعات مختلف را از زبان آن‌ها روایت کرده است. یکی از نکات جالب این حرف‌های عمران شرف، مدیر پروژه «ماموریت مریخ امارات» است که می‌گوید: ما تنها به دنبال قرار دادن چیزی روی مریخ نبودیم، بلکه به الهام بخشیدن به جوانان اماراتی و الهام بخشیدن به جوانان عرب هم می‌اندیشیدیم و نیز نه تنها از نظر فنی، بلکه از نظر استراتژیک نیز درباره آن فکر می‌کردیم. بلندپروازی‌های این دانشمند اماراتی جالب است: «من فکر می‌کنم ما به اندازه کافی همبرگر و کلوچه در جهان عرب داریم. در عوض، ما باید اسپیس‌ایکس (SpaceX؛ کمپانی بزرگ ومطرح طراحی موشک‌ها و فضاپیما‌های پیشرفته)، آمازون آینده خاورمیانه و شرکت بوئینگ آینده خاورمیانه را داشته باشیم.» این دانشمند هوانوردی و فضانوردی معتقد است که «سرمایه‌گذاری در اکتشاف فضا و فناوری وسیله‌ای برای توسعه پایدار است.»

تاسیس وزارتخانه هوش مصنوعی در امارات

جمله مشهوری که در سال‌های اخیر برخی از ما شنیده‌ایم، این است: «هوش مصنوعی جهان را بیش از هر چیزی در تاریخ بشریت تغییر خواهد داد، بیش از الکتریسیته.». امارات در حوزه هوش مصنوعی هم گام‌های بلندی را برداشته است و از سال ۲۰۱۷ وزارتخانه‌ای با نام وزارتخانه هوش مصنوعی تاسیس کرده است. سایت کیوسک امارات (www.uaekiosk.com) دراین باره می‌نویسد: در سال ۲۰۱۷ عمر سلطان العلما، اولین وزیر هوش مصنوعی جهان (AI)، استراتژی خود را برای تبدیل امارات به یک رهبر جهانی در زمینه هوش مصنوعی تا سال ۲۰۳۱ منتشر کرد. این طرح در سال ۲۰۱۹ توسط کابینه امارات تصویب شد.

بخش اول این استراتژی این است که امارات اولین پذیرنده فناوری هوش مصنوعی، در درجه اول در دولت و پنج بخش اولویت‌دار دیگر باشد: منابع و انرژی، لجستیک و حمل‌ونقل، گردشگری و مهمان‌پذیری، مراقبت‌های بهداشتی و امنیت سایبری. برای نمونه: امارات قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ حداقل ۲۵ درصد از وسایل نقلیه در جاده‌ها را خودران کند.

بخش دوم این است که امارات توانایی‌های منطقه‌ای خود را توسعه دهد تا روزی این کشور تبدیل به صادرکننده خالص هوش مصنوعی شود.

دومین شبکه بزرگ خدمات حرفه‌ای در جهان (PwC) تخمین می‌زند درحالی‌که خاورمیانه تا سال ۲۰۳۰ تنها ۲ درصد از مزایای جهانی هوش مصنوعی را به خود اختصاص خواهد داد، امارات متحده عربی بیشترین رشد را خواهد داشت و تا سال ۲۰۳۰ هوش مصنوعی ۱۳٫۶ درصد از تولید ناخالص داخلی را در این کشور به خود اختصاص خواهد داد.

در مسیر انقلاب صنعتی چهارم

اگرچه دراین گزارش، نمی‌توان به همه ابعاد توسعه‌ای کشور امارات اشاره کرد، اما پایگاه جهانی «mondaq» درباره این کشور این طور گزارش می‌دهد: استراتژی امارات متحده عربی برای انقلاب صنعتی چهارم و تأسیس وزارت هوش مصنوعی، این کشور را به عنوان یکی از جدی‌ترین و قوی‌ترین کشور‌های در مسیر پیشرفت و نوآوری‌های فناوری جهانی تثبیت کرده است.

دنیایی برای فین تک و استارت آپ‌ها

طبق گزارش «mondaq»، امارات از ظرفیت فناوری‌های جدید استقبال کرده است. به عنوان مثال، بزرگ‌ترین مناطق آزاد مالی کشور - بازار جهانی ابوظبی و مرکز مالی بین‌المللی دبی - اکوسیستم‌های فین‌تک پیشرفته (فناوری مالی یا نوآوری در خدمات مالی) را سازمان‌دهی و راه‌اندازی کرده‌اند که برای استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکار‌های جدید کاملا مطلوب و ایده‌آل است. در مارس ۲۰۲۱ (اسفند ۹۹) امارات متحده عربی برنامه صنعتی خود را با عنوان «عملیات ۳۰۰ میلیارد» راه‌اندازی کرد؛ یک برنامه استراتژیک ۱۰ ساله جامع که هدف آن ایجاد بخش صنعتی امارات به عنوان مدل اقتصادی پایدار است. در این برنامه بیش از ۱۳۵۰۰ شرکت خرد و کوچک دانش‌بنیان از حمایت مالی و برنامه‌ای بهره‌مند می‌شوند که پس از ۱۰ سال می‌توانند قطب ثروت‌آفرینی پایدار باشند.

امارات در ۲۰۳۰

در گزارش جولای ۲۰۲۱ (تیر ۱۴۰۰) «mondaq» آمده است: امارات متحده عربی همچنین در پیشرفت چندین صنعت تخصصی مانند هوانوردی، نظامی، معدن، انرژی‌های تجدیدپذیر و بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات از طریق استفاده از فناوری‌های نوآورانه، پیشرفت چشمگیری داشته است. بر اساس تحقیقات، تا سال ۲۰۳۰ تعداد دستگاه‌های متصل به اینترنت در سطح جهانی به یک تریلیون خواهد رسید که انتظار می‌رود تنها امارات تا سال ۲۰۵۰ به این رقم برسد.

قطر در مسابقه با همسایگان

در رقابت کشور‌های این منطقه، کشور‌های عربی نوعی مسابقه را نیز با خود آغاز کرده‌اند. برای نمونه قطری‌ها برنامه بلندپروازانه‌ای را برای رهبری کشور‌های عربی در اقتصاد دیجیتال آغاز کرده‌اند که توسعه هوش مصنوعی اساس این برنامه است. دولت قطر «سند ملی قطر در ۲۰۳۰» را با تکیه بر توسعه پایدار این کشور در اکتبر ۲۰۰۸ منتشر کرد. این سند در حوزه اقتصاد، تبدیل شدن به یک اقتصاد دانش‌بنیان مبتنی بر اقتصاد دیجیتال را در دستور کار خود قرار داده است. طبق این اسناد، دولت قطر مأموریت دارد با کاربرد فراگیر هوش مصنوعی در تمام ابعاد زندگی، کسب و کارها، امنیت اقتصاد، آینده استراتژیک قطر، اقتصاد قطر را از یک اقتصاد مبتنی بر سوخت‌های فسیلی به اقتصادی مبتنی بر دانش دیجیتال تبدیل کند.

قطر صاحب فناوری‌های مرتبط با فوتبال

به طور قطع میزبانی یکی از کوچک‌ترین کشور‌ها از جام جهانی در تاریخ فوتبال از مهم‌ترین نکات این دوره است که این کشور قصد دارد نوعی متفاوت از فناوری‌های مرتبط با ورزش فوتبال را به رخ بکشد. به طور قطع میزبانی قطر در این دوره فصل نوینی در کسب فناوری‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری در فوتبال خواهد بود که این کشور را در مقایسه با همسایگان و منطقه تا دهه‌ها پیشتاز می‌کند.

قطر تا امروز تعداد ۸ ورزشگاه فوق پیشرفته و لوکس طراحی، بازسازی و احداث کرده است که تمامی بازی‌های جام جهانی در این ۸ ورزشگاه انجام خواهد شد. قطر در نظر دارد در این دوره از مسابقات جام جهانی از انرژی خورشیدی و فناوری کربن خنثی برای خنک کردن تمامی ورزشگاه‌ها استفاده کند تا دمای هوای ورزشگاه از ۲۷ درجه سانتی‌گراد بالاتر نرود. تمامی هشت ورزشگاه میزبان جام جهانی ۲۰۲۲ قطر از فناوری خنک‌کننده بهره می‌برند که دمای هوا کاملا تنظیم شده است. فرایند‌ها و فناوری‌هایی که برای خنک کردن ورزشگاه‌های جام جهانی به کار رفته است حداقل تا ۴۰ درصد از دیگر فناوری‌ها مقاوم‌تر است. ورزشگاه‌ها تنها دو ساعت پیش از آغاز بازی با این فناوری‌ها خنک می‌شوند. طراحی آن‌ها به گونه‌ای است که می‌توانند هوای خنک را درون ورزشگاه نگه دارند و هوای گرم را از ورزشگاه خارج کنند.

جایی برای ورزش‌های الکترونیکی

یورونیوز ماه قبل نوشت: قطر قصد دارد از جام جهانی ۲۰۲۲ به عنوان سکوی مهمی نیز برای توسعه و تثبیت جایگاه خود در ورزش‌های الکترونیکی جهان بهره‌برداری کند. قطر یک فدراسیون ورزش‌های الکترونیکی راه‌اندازی کرده که امیدوار است مشوق مسابقات بین‌المللی عمده شود و همچنین سازمان‌های مرتبط با بازی را به داخل کشور جذب کند. تیم فوتبال الکترونیک این کشور با حمایت اتحادیه فوتبال قطر نیز اکنون در رتبه دهم جهانی جا گرفته است. آمار‌ها حاکی از آن است که ورزش‌های الکترونیکی تا سال آینده ۶۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان را جذب می‌کنند و انتظار می‌رود تا سال آینده درآمد آن به بیش از۶/۱میلیارد یورو برسد. تخمین زده می‌شود که ۲۰ میلیون بازیکن ورزش‌های الکترونیکی در جهان عرب وجود دارد.

ترکیه ۸۰ میلیونی چه می‌کند؟

اما همسایه غربی و ۸۰ میلیون نفری ما ترکیه است که از جهات مختلف می‌توانیم شاخص‌های توسعه‌ای این کشور را با ایران مقایسه کنیم. آن‌ها (به نقل از حسن ماندال، رئیس شورای تحقیقات علمی و فناوری ترکیه) مدعی هستند: ترکیه رتبه چهارم جهان را در زمینه ثبت اختراع دارد و این کشور از جمله کشور‌هایی است که از نظر علایم تجاری و ثبت اختراع، سریع‌ترین رشد را دارد. همچنین این مسئول به خبرگزاری آناتولی ترکیه گفته است: کشور ترکیه در تعداد محققان، در رتبه چهارم جهان قرار دارد.

درآمد ۱۶۰ میلیون دلاری تکنو پارک استانبول

تکنوپارک استانبول که مرکز توسعه مشاغل دانش‌بنیان است و با ۱۲ دانشگاه معتبر ترکیه همکاری دارد، بیش از ۳۱۱ شرکت مختلف فعال را در خود جای داده است که درکل بالغ بر ۲۰۰۰ پروژه مختلف را با موفقیت به اتمام رسانده‌اند. علاوه بر آن تکنوپارک استانبول درآمدی نزدیک به ۱۶۰ میلیون دلار در سال دارد و ۵۶۰۰ مهندس در قسمت‌های گوناگون این تشکل در حال فعالیت هستند. تکنوپارک استانبول از پردرآمدترین مجموعه‌های ترکیه محسوب می‌شود و از اهمیت خاصی در دولت ترکیه برخوردار است.

نگاه تمدنی ترکیه به فراتر از مرز‌های خود

جدا از کوشش‌های علمی و فناوری ترکیه که البته در سال‌های اخیر به دلیل چالش‌های اقتصادی و تورم، شاید شتاب گذشته را نداشته باشد، این کشور در ۵ سال اخیر در بزرگ‌ترین شهر گردشگری خود یعنی استانبول، «محله فرهنگی جهان ترک» را تاسیس کرده است که با گردآوری خانه‌فرهنگ‌های کشور‌هایی از جمله آذربایجان، قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان، ترکمنستان، جمهوری قبرس شمالی، تاتارستان، بالکان و جمهوری باشقیرستان، تلاش می‌کند، حوزه تمدنی ترک را بسط و توسعه دهد. در واقع این کشور، همسو با تمامی ابعاد اقتصادی، سیاسی و نظامی، قصد دارد حوزه تمدنی «ترک» را به مرکزیت خود توسعه دهد و تثبیت کند.

برنامه عربستان از نفت به تکنولوژی

در شمار کشور‌های نفتی منطقه، عربستان نیز همچون همسایگان خود در جنب و جوش توسعه است. آن‌ها همچون همسایگان عرب خود، سال ۲۰۳۰ را سال پرواز خود پیش‌بینی کرده‌اند. مریم خالقی نژاد، کارشناس مسائل بین‌الملل در یادداشتی درباره عربستان این طور نوشته است: «دولت عربستان، برنامه استراتژیک ۲۰۳۰ را با اهدافی مانند کاهش وابستگی به درآمد نفتی و محور قرار دادن استفاده از تکنولوژی نوین برای توسعه پایدار، یکی از مهم‌ترین برنامه‌های دولت عربستان در جهت تقویت بیشتر صنعت و تکنولوژی قرار داده است.»

نگاه جدی به گردشگری و محیط زیست

اگرچه عربستان در حوزه‌های علمی، نانو و دانش فناوری در مقایسه با کشور ما، هنوز عقب‌ماندگی دارد، اما آن‌ها در دو حوزه گردشگری و محیط زیست اقدامات مهمی را آغاز کرده‌اند. آن‌ها سال قبل در برنامه تحول اقتصادی ۲ میلیارد ریال (۴/۵۳۳ میلیون دلار) را برای یک سال به منظور توسعه ۱۱۳ پروژه گردشگری در سراسر کشور، سرمایه‌گذاری کردند. همچنین رویکرد‌های محیط زیستی این کشور اگر تنها شعار نباشد از جمله اهتمام در بیابان‌زدایی و کشت گسترده گونه‌های بومی در نوع خود قابل توجه است. گزارش‌ها و تصاویر رسانه‌های خارجی، اقدامات عربستان در این دو حوزه به ویژه در گردشگری را با آب و تاب منعکس می‌کنند.

ایران سرافراز ما در مسیر توسعه، اما...

مرور همه این اتفاقات رشد و توسعه‌ای که در کنار ما می‌افتد، همه گویای عزم کشور‌ها در پیشرفت و بالندگی است و به تعبیر رهبر انقلاب آن‌ها بیکار ننشسته اند: «یک یاعلی گفتید و یک جهشی کردید؛ خیلی خوب، رسیدید به رتبه اول؛ اما دیگران که بیکار ننشسته‌اند. در منطقه، دیگران هم می‌خواهند رتبه اول باشند، رتبه بالاتر باشند؛ آن‌ها هم دارند تلاش می‌کنند؛ بنابراین باید بتوانید این نخبگی را حفظ کنید.» دانشمندان غیرتمند ما نیز در همه این سال‌ها با وجود تنگنا‌های متعدد از جمله تحریم‌های ظالمانه، همواره توانسته‌اند نام «ایران عزیز» را در بسیاری از حوزه‌های علمی در جهان به درخشش درآورند؛ از جمله حوزه نانو که در سال‌های متعدد در شمار ۵ کشور برتر جهان هستیم و کشور‌های منطقه هیچ‌گاه نتوانسته‌اند به گرد ما هم برسند. مروری بر جایگاه ایران در آمار‌های جهانی نشان می‌دهد، ما در منطقه همچنان سرمان بالا و سینه‌مان ستبر است، اگرچه هنوز ظرفیت‌های فراوان و نهفته‌ای وجود دارد که باید با کوشش و اهتمام بیشتر مسئولان به منصه ظهور برسد.

در این جدول برخی آمار‌ها را مرور می‌کنیم:

منبع: خراسان