همنشینی دلبرانه موسیقی و نمایش

به گزارش مجله خبری نگار، همنشینی موسیقی با هنر نمایش به سالیان بسیار قبل برمی‌گردد. شاید از آن روزگاران که نغمه‌های موسیقی ایرانی در دل هنر نمایشی مذهبی، چون تعزیه و شبیه‌خوانی نشست تا به امروز که شکل دیگری به خود گرفته است.

درباره هنر نمایشی تعزیه باید بگوییم، تعزیه ریشه در موسیقی ایرانی دارد و در واقع موسیقی از عناصر تأثیرگذار این هنر آیینی است و تقریباً تمامی گوشه‌های موسیقی دستگاهی در تعزیه‌خوانی اجرا می‌شود. جالب است بدانید در گذشته خوش‌آوازترین هنرمندان کشور اجرا‌کنندگان تعزیه بودند. زنده‌یاد روح الله خالقی در این باره می‌گوید: «اهمیت یافتن مقام تعزیه، یکی از موجبات حفظ نغمات ملی به شمار می‌آمده و مخصوصاً نقش بزرگی را در تربیت آواز‌خوان‌ها به عهده گرفته، چنانکه بهترین خوانندگان ما، در مکتب تعزیه پرورش یافته‌اند.»

البته ناگفته نماند، نقالی و پرده‌خوانی هم که همراه با آواز ایرانی است و برگرفته از داستان‌های رزمی و عاشقانه شاهنامه است، از این هنر نمایشی مستثنی نبوده.

اما با گذشت زمان، اپرت و در ادامه آن اپرا، شکل دیگری به همنشینی موسیقی و نمایش بخشید. اپرا فرمی از تئاتر است و موسیقی عنصر اصلی آن بوده و بازیگران آن خوانندگان موسیقی کلاسیک هستند. اولین موسیقی اپرایی که در ایران ساخته شد در زمان ناصرالدین شاه بود. ناصرالدین شاه طی مسافرت‌هایی که به اروپا داشت با هنر اپرا آشنا شد و این علاقه‌مندی موجب شد با الهام از اپراخانه‌های اتریش و آلمان، یک اپراخانه در اطراف کاخ گلستان بسازد.

اگرچه این تصمیم به سبب نگاه‌های سنتی هیچگاه به بار ننشست و در آخر، آن اپراخانه به تکیه تبدیل شده و محلی برای تعزیه‌خوانی‌های مختلف شد. اما این هنر در دوره‌های بعد به مسیر خود ادامه داد و حتی پیش از انقلاب اپرا‌های بسیاری ساخته شد. به عنوان مثال، اپره‌هایی (به اپرا‌های کوچک گفته می‌شود) که علی‌نقی وزیری نوشت، در این زمینه نقش بسزایی داشت. بعد از او پرویز محمود از رهبران ارکستر سمفونیک در زمینه اپرا کار‌هایی تولید کرد. از دیگر هنرمندانی که در زمینه اپرا نقش مؤثری داشتند می‌توان به احمد پژمان و اپرای «جشن دهبان» اشاره کرد که براساس داستان‌های فولک ایرانی نگاشته شده است. همچنین آثار ماندگار حسین دهلوی و اپرای «خسرو و شیرین»، «بیژن و منیژه»، «مانی و مانا» و... و در ادامه لوریس چکناواریان از آهنگسازان شناخته‌شده در زمینه اپرانویسی آثاری، چون «رستم و سهراب»، «پردیس و پریسا» و... را تولید کرده است. ناگفته نماند، بهروز غریب‌پور هم در زمینه ساخت اپرا ید طولایی دارد و آثار بسیاری همچون «اپرای عروسکی مولوی»، «اپرای عروسکی حافظ»، «اپرای عروسکی خیام» و... را ساخته است. جالب است بدانید، حسین سرشار و اسفندیار قره‌باغی از خوانندگان شناخته‌شده اپرا در ایران هستند.

البته در حال حاضر همنشینی موسیقی و تئاتر، شکل تازه‌تر و لاکچری‌تری به خود گرفته است و با عنوان‌هایی، چون «نمایش موزیکال» یا «کنسرت نمایش» روی صحنه می‌روند؛ اجرا‌هایی که از اقبال خوبی برخوردارند و توانسته‌اند نظر کارگردانان تئاتر را به خود جذب کنند تا علاوه بر ساخت کار‌هایی که هم از موسیقی می‌گوید و هم از نمایش، درآمد‌زایی بیشتری هم برای آنها داشته باشد. لازم به ذکر است، تعریف کنسرت نمایش با تئاتر موزیکال متفاوت است.

در کنسرت نمایش محوریت با موسیقی زنده است و المان‌های آن نورپردازی، حرکت، طراحی صحنه و... است. به طور مثال، کنسرت نمایش «سی» یا «سی صد» کاری از سهراب و تهمورس پورناظری، کنسرت نمایش «کورالاین» به کارگردانی امیدرضا سپهری، کنسرت نمایش «خانه دراکولا» کاری از بابک صحرایی یا کنسرت نمایش «ایرج، زهره، منوچهر» ساخته مهرداد آبجار و کار‌هایی از این دست که در این قالب تعریف می‌شود.

اما در تئاتر موزیکال روایت داستان و شخصیت‌ها از طریق دیالوگ است، هر قطعه موسیقی بخشی از این روایت‌ها بوده و با بازیگری و آواز همراه است. مانند نمایش موزیکال «هفت‌خان اسفندیار» کاری از حسین پارسایی، نمایش موزیکال «سیندرلا» به کارگردانی احمد سلیمانی، نمایش موزیکال «الیور توئیست» به کارگردانی حسین پارسایی، نمایش موزیکال «رابین هود» اثر ماهان حیدری و.

نکته قابل‌توجه این است که این روز‌ها آهنگسازان، خوانندگان و نوازندگان هم گرایش عجیبی به هنرنمایی در تئاتر پیدا کرده و به تجربه کاری در این زمینه علاقه‌مند شده‌اند. مانند نمایش «باخ» به کارگردانی بهزاد عبدی، آهنگساز نام‌آشنای کشورمان؛ اپرای «پیروز و پریزاد» ساخته علی قمصری آهنگساز و نوازنده و دیگر آهنگسازان و نوازندگانی که دستی برآتش دارند.

اما تنها آهنگسازان شیفته این هنر‌های نمایشی نیستند و طی یک دهه اخیر می‌توان به خوانندگانی، چون «کاوه آفاق» بازیگر نمایش «خاکستری»، ساخته شایان افکاری و روزبه بمانی، بازیگر نمایش «کسی نیست همه داستان‌ها را به یاد آورد» به کارگردانی رضا حداد اشاره کرد. حمیدرضا ترکاشوند هم در نمایش «۶۵۷» و «عاشقانه‌ها- ۱۴۰۱» به کارگردانی شهرام گیل‌آبادی ایفای نقش داشته است. «علی زندوکیلی» دیگر خواننده پاپ موسیقی ایران است که اولین بار شهریورماه ۱۳۹۲ در فصل اول پروژه «ترانه‌های قدیمی» به کارگردانی محمد رحمانیان حضور پیدا کرد. تجربه دیگر او «نبرد رستم و سهراب» حسین پارسایی بود.

امیر مقاره از خوانندگان گروه موسیقی ماکان‌بند هم در نمایش «تیتانیوم» به کارگردانی اشکان درویشی روی صحنه رفت. یا اجرای محمد معتمدی در «کلنل» کاری از امیر بشیری و یا هنرنمایی پرواز همای در اپرای «حلاج»، «موسی و شعبان» و همچنین بازی رضا یزدانی در نمایش «عاشقانه‌های خیابان» به کارگردانی شهرام گیل‌آبادی.

به هر روی، پردازش در زمینه موسیقی و نمایش همچنان رونق دارد و طی این چند سال اخیر سالن‌های پایتخت را به خود اختصاص داده است. تا آنجا که انجمن موسیقی خانه تئاتر در این زمینه شکل گرفت تا این فعالیت‌ها هدفمند‌تر و منسجم‌تر کار خود را پیش ببرند.

منبع: ایران-ندا سیجانی