۵۰۰ سال روابط «بی‌تعارف» ایران و روسیه

به گزارش مجله خبری نگار، پیوستگی سرزمینی ایران و روسیه ارتباطات و روابط رهبران و ساکنین این دو سرزمین را اجتناب ناپذیر کرده است و لذا تاریخ دقیقی را نمی‌توان درخصوص اینکه نخستین روابط بین دو سرزمین از چه زمانی برقرار شده مورد اشاره قرار داد، اما اگر سفرنامه ۱۰ جلدی جهانگرد فرانسوی به نام «سیاحتنامه شاردن» را ملاک قرار دهیم می‌توان به استناد آن برقراری روابط رسمی بین ایران و روسیه را به سال ۱۵۲۱ که شاردن ماجرای حضور سفیر روسیه در دربار شاه وقت ایران در دوره صفویه را نقل می‌کند، دانست یعنی دقیقا ۵۰۰ سال پیش نخستین ارتباطات رسمی بین مقامات رسمی دو کشور شکل گرفته است و حالا در پانصدمین سال برقراری چنین روابطی، رئیس جمهور مهمان کاخ کرملین خواهد بود.

روابط اجتناب ناپذیر

روابط ایران و روسیه فراز و نشیب‌های زیادی را تجربه کرده است و نظام‌های سیاسی در تهران و مسکو روز‌های تلخ و شیرین گوناگونی را در روابط با یکدیگر به خود دیده اند و آنچه امروز در توصیف روابط ایران و روسیه می‌توان گفت این است که روابط امروز تهران و مسکو پشتوانه‌ای پانصد ساله را همراه خود دارد که پیوستگی جغرافیایی به آن جنبه «اجتناب ناپذیری» داده است.

روابط ایران و روسیه همانند رابطه هر کشوری با کشور‌های دیگر دوستان و دشمنان و حامیان و منتقدان مخصوص به خود را دارد. پیچیدگی‌های حاکم بر روابط بین الملل ایجاب می‌کند که تصمیم گیرندگان کشور‌ها در ورای حمایت‌ها و یا انتقادات افکار عمومی، بر مبنای «منافع ملی» خود، مسیر رابطه با یک کشور خاص را ترسیم و با ایجاد چشم اندازی مشخص، برای تحقق اهداف مدنظر و منافعی که از این رابطه برای خود متصور شده اند، گام بردارند.

شاید تعریف مقبول و مورد پسندی از نظر افکار عمومی از رابطه با یک کشور نباشد، اما روابط بین تمامی کشورها، در هر سطحی که آن را تصور کنیم، از اتحاد راهبردی تا دشمنی و رقابت راهبردی، مبتنی بر «پیدا کردن راه تامین منافع است». آنچه اهمیت پیدا می‌کند «راه» برگزیده برای تامین منافع است. در مورد رابطه ایران و روسیه می‌توان با قاطعیت گفت که این رابطه در شرایط کنونی جهانی و منطقه‌ای واجد سه ویژگی مشخص است که نشان دهنده انتخاب مشترک ”راه”ی است که رهبران دو کشور برای تامین منافع خود در رابطه با یکدیگر برگزیده اند:

رابطه‌ای بدون تعارف، صریح و کاملا خط کشی شده با پروتکل‌های سختگیرانه (که ممکن است تحت فشار افکار عمومی شکنندگی‌های مقطعی و موردی را تجربه کند)

منافع مشترک ناشی از تهدیدات مشترک (بیش از اینکه ناشی از فرصت‌های مشترک باشد) - به دلیل تعدد حوزه‌هایی که هر دو کشور احساس مشترک تهدید نسبت به آن دارند، این موضوع استحکام و اطمینان خاطر منحصربفردی به روابط ایران و روسیه بخشیده است. این بعد ناشی از احساس تهدید بین دو طرف نیست و ناشی از تهدیدات ناشی از طرف‌های ثالثی است که منافع هر دو کشور ایران و روسیه را بویژه در تحولات منطقه‌ای و پیرامونی و جهانی تهدید می‌کنند.

- قوام روابط با ساخت و آفرینش فرصت‌های مشترک برای طرف مقابل. این بعد از رابطه بین ایران و روسیه را می‌توان اینگونه توضیح داد که تمام قالب رابطه بین این دو کشور را ”منافع مشترک ناشی از تهدیدات“ مشترک تشکیل نداده است و فضا‌های بسیار مناسبی در روابط بین دو کشور وجود دارد که متاسفانه طی سال‌ها و دهه‌های اخیر به دلیل غلبه عنصر دوم در روابط بین دو کشور، مغفول مانده و به درستی و کامل فضا‌های خالی روابط با آن پر نشده است. در تمام سده‌ها و دهه‌های گذشته دو کشور آنقدر درگیر مدیریت منافع مشترک ناشی از تهدیدات مشترک در روابط دوجانبه بوده اند که روح و جنس غالب روابط دو جانبه خود را بیشتر از جنس منافع مشترک ناشی از تهدیدات مشترک دیده اند تا منافع مشترک ناشی از فرصت‌های مشترک. تقویت این بعد از روابط بین ایران و روسیه رسالت بسیار مهمی است که اراده سیاسی سطح عالی رهبران دو کشور می‌تواند بستر شکلگیری و قوام آن در روابط دو کشور را فراهم کند.

پیچیدگی‌هایی که قابل مدیریت اند

با در نظر گرفتن سه عنصر مورد اشاره، به صورت طبیعی و همانند رابطه بین هر کشوری با کشور‌های دیگر، در روابط ایران و روسیه نیز شاهد پیچیدگی‌هایی هستیم که وجه متمایز آن با پیچیدگی‌ها با روابط با دیگر کشور‌ها این است که ”مدیریت آن” سهل‌تر و کم هزینه‌تر از موارد مشابه است. با وجود مقاطعی از دور افتادگی، اما تهران و روسیه همواره خیلی به سرعت دوباره به یکدیگر نزدیک شده اند و این ویژگی بسیار مثبتی در روابط بین دو کشور است. این موضوع را می‌توان ناشی از درک مشترک و مشابهی دانست که هر دو کشور از تهدیدات مشترک پیرامون حوزه‌های نفوذ خود دارند. تهران و مسکو به تجربه آموخته اند که نمی‌توانند همدیگر را برنجانند، دور کنند و تنها بگذارند چرا که در این دوری و تنهایی، تهدیدات بیشتری متوجه آن‌ها از ناحیه طرف‌های ثالث خواهد شد.

روابطی بدون تهدید از سوی طرفین

روابط ایران و روسیه در طول ۵۰۰ سال گذشته مسیری را پیموده است که در حال حاضر می‌توان گفت هیچ تهدید مستقیم و آنی از طرف یکی از آن‌ها متوجه طرف مقابل نیست و این شاید یکی از بارزترین ویژگی‌های روابط ایران و روسیه باشد. منابعی که می‌تواند روابط و منافع ایران و روسیه را تهدید کند بیش از آنکه در تهران و مسکو باشد در جا‌های دیگری غیر از این دو کشور است که این موضوع را رهبران دو کشور به خوبی درک کرده اند و بر همان اساس مسیری از روابط توام با احترام، بدون تعارف و ریل گذاری شده برای سال‌های آینده را ترسیم کرده اند.

همبستگی راهبردی

با اینکه هم مرزی جغرافیایی از طریق دریای خزر این دو کشور را همسایه کرده است، اما آنچه روابط ایران و روسیه را واجد ویژگی‌های روابطی مستحکم کرده است «همبستگی راهبردی» ناشی از مختصات و ویژگی‌هایی است که در سطور فوق به آن‌ها اشاره شده است. سفر آیت‌الله رئیسی به مسکو بدون تردید نقطه عطف تاریخی در روابط بین دو کشور محسوب می‌شود. قوام روابط بین دو کشور که بیش از هر چیز ناشی از درک مشترک از تهدیدات مشترک است باید با ایجاد منافع مشترک ناشی از فرصت‌های مشترک عمق بگیرد. دامنه روابط دو کشور را می‌توان مثبت ارزیابی کرد، اما روابط ایران و روسیه نیازمند تعمیق مبتنی بر منافع مشترک ناشی از فرصت‌های مشترک در حوزه‌های مختلف بویژه اقتصادی و تجاری است.

دوری از احساسات رمز تعمیق روابط

به روابط ایران و روسیه باید «واقعگرایانه، منطقی» و به دور از «احساسات و جنجال ها» نگاه کرد. به گواه واقعیت‌های منطقه‌ای و جهانی، روابط ایران و روسیه هیچگاه به میزان کنونی مستعد تعمیق و توسعه نبوده است. باید واقع بینانه گفت که از روابط ایران و روسیه نوعی نیاز متقابل اجتناب ناپذیر در درون خود دارد که باید آن را به فال نیک گرفت و بر آن تکیه کرد. این نیاز متقابل الزاما به معنای ایجاد نوعی وابستگی متقابل و با عدول از سیاست ”نه شرقی نه غربی” جمهوری اسلامی ایران در ۴ دهه گذشته نیست بلکه نوعی روابط مکمل، مقوم و کاملا هدایت شده است که به صورتی ناخودآگاه هر دو طرف آن، بلوک‌های شکلگیری این رابطه خاص را با احتیاط، اما اطمینان خاطر بر روی هم می‌گذارند.

سفر رئیس جمهور؛ نقطه عطفی برای تعمیق روابط

روابت ایران و روسیه باید این ظرفیت را در خود ایجاد کند که از دستاورد‌های سفر عالی‌ترین مقام اجرایی ایران به مسکو به صورتی ملموس و آنی برخوردار شود. گام‌ها باید به همان سبک و راهبردی که طرفین تاکنون در پیش گرفته اند برداشته شود، اما با متنوع سازی گام ها، اطمینان خاطر از منافع مشترک ناشی از فرصت‌های مشترک را برای افکار عمومی دو کشور ایجاد کند.

یکی از حوزه‌های مهمی که می‌تواند به این امر کند مساله مقابله مشترک ایران و روسیه با تحریم‌های ظالمانه‌ای است که بویژه از سوی آمریکا بر این دو کشور تحمیل شده است. دو کشور دارای سطحی از ظرفیت‌های همکاری هستند که می‌توانند با وارد کردن کشور‌های دیگری که آن‌ها نیز قربانی تحریم‌های آمریکا هستند، راهبرد بی اثر کردن این تحریم‌ها را به فصل مشترک روابط و مناسبات خود تبدیل کنند و با هم افزایی، آسیب پذیری طرفین از این ناحیه را کاهش دهند. از جمله بعنوان مثال شاید انعقاد یک پیمان دوجانبه یا چندجانبه پولی بین ایران و روسیه و حتی گستردن دامنه آن به دیگر کشور‌هایی که خواهان الحاق به آن هستند، بشود گام مطمئن و بزرگی در این راه برداشته شود.

آنچه روابط ایران و روسیه در شرایط کنونی به آن نیاز دارند و باید به دقت و حوصله و صبر به آن توجه کرد این است که در محاسبه و ارزیابی منافع و سود و زیان روابط بین این دو کشور نباید درگیر تاریخ زدگی افراطی و احساسی شد.