مجله خبری-سبک زندگی نگار: اصول دین و فروع دین دو اصطلاح مشهوری هستند که از عقاید بنیادی دین اسلام به شمار میروند. در قرآن و نیز در احادیث شیعه و اهل سنت چیزی به عنوان تقسیم بندی معارف دینی به صورت اصول و فروع فعلی وجود ندارد و این امر نشان میدهد که این دو اصطلاح «کلامی» بوده و آنها را برخی از متکلمان وضع کرده اند.
منظور از اصول دین باورهای بنیادین در اسلام است که هر فرد تنها با پذیرش آنها مسلمان محسوب میشود. فروع دین نیز به معنای احکام عملی دین و اعمال ده گانهای هستند که مسلمانان شیعه باید به انجام برسانند.
اصل هر چیز، همان ریشه و اساس آن است که بنایش را روی آن میسازند، بنابراین، اصول دین چیزی است که ساختمان دین روی آن بنا گردیده است. (الرحمانی الهمدانی، احمد، الامام علی (ع)، ص ۵۸۶)
اصول دین به مجموعه باورهایی گفته میشود که اساس دین اسلام را تشکیل میدهد و مسلمانی بدون آنها میسر نیست و انکار هر یک از آنها موجب کفر و استحقاق عذاب است.
اصول دین در واقع مربوط به مسائل فکری و اعتقادی است و شامل موارد زیر میشود:
به معنای یگانگی خداوند متعال است.
به معنای آن است که روزی همه مکلفان برای بازخواست و حساب در پیشگاه الهی گرد هم میآیند و هر کس به پاداش و کیفر خویش میرسد. (قیامت)
به معنای پیامبری محمد بن عبدالله و دیگر پیامبران الهی است.
به معنای آن است که افعال خداوند متعال از سر دادگری و شایستگی است و به هیچ کس ستم نمیکند و هر چیزی را در جای خویش نگه میدارد و با هر موجودی، چنانکه شایسته اَست رفتار میکند.
بدین معنا که پس از پیامبر اسلام دوازده امام معصوم منصب خلافت و امامت را بر عهده دارند و آنان منصوب خداوند متعال اند.
منظور از اصول دین، اصولی است که انسان باید ابتدا به آنان علم و یقین پیدا کند تا وارد اسلام شده، آنگاه دستورات عملی اسلام را فرا روی خود میبیند. (مسلک امامیه در اصول عقاید، سید محمود مرعشی شوشتری، ص ۱۱)
فروع دین مجموعهای از وظایف و تکالیف عملی است که پیامبر اسلام (ص) برای سعادت دنیوی و اخروی انسانها از وحی برگرفته و ابلاغ کرده است. برخی از فروع دین، رابطه انسان با خدا را در قالب قوانین و احکام بیان میکنند و وظایفی را برای او پیش میکشند؛ وظایفی همچون نماز، روزه و حج. برخی دیگر به وظایفی که انسانها در برابر یکدیگر دارند نظر دارند و روابط انسانی را تنظیم میکنند؛ مانند جهاد، خمس و بیع. (دائرة المعارف تشیّع، ج ۲، ص ۱۵۲)
فروع دین شامل موارد زیر میباشد:
نماز
روزه
خمس
زکات
حج
جهاد
امر به معروف (دستور به خوبیها و نیکیها)
نهی از منکر (بازداشتن از بدیها و زشتیها)
تولی (دوستی با دوستان خدا)
تبری (دشمنی با دشمنان خدا)
البته تعداد واجبات و محرمات که جزء فروع دین محسوب میشوند، بیش از این موراد است مانند احکام خرید و فروش، ازدواج، قصاص، دیات، قضاوت و... که از فروع دین هستند. اما آنچه از فروع دین که مشهور است این ده مورد است.
فقهای شیعه از رهگذر دانش فقه و اصول، فروع دین را از متون دینی استخراج و استنباط میکنند و احکام عملی شریعت را به دست میدهند. دانش فقه و اصول، از دانشهای اسلامی هستند که در قلمرو فروع دین، به پرسشهای انسان پاسخ میدهند و وظایف او را مشخص میسازند. (آشنایی با علوم اسلامی، ۲۵۲؛ مناهج الاصول الی علم الاصول، ۱/ ۵۴- ۴۵)
منابع فقها برای استنباط فروع دین
منابعی که فقها از آنها بهره میجویند عبارت اند از:
کتاب (قرآن)، سنّت (حدیث)، اجماع و عقل. (اصل الشّیعة و اصولها، ۱۱۴ و ۱۱۵)
میان اصول و فروع دین تفاوتهایی وجود دارد که عبارت اند از: