عیدگاه، در امان از حمله مغولان و تیموریان

به گزارش مجله خبری نگار، برخی محلات طی سال‌های متمادی هویت خویش را حفظ کرده و کمتر با تغییرات مواجه شده بودند، اما در دهه‌های اخیر چنان با تغییرات روبه رشدی مواجه شده اند که دیگر با قدم زدن در آن‌ها نمی‌توان خاطرات قدیم را به راحتی زنده کرد و تنها چیزی که باقی مانده، نام کوچه هاست.

محله عیدگاه از جمله محلات همجوار بارگاه رضوی است که با چنین سرنوشتی دست و پنجه نرم می‌کند. این محله گویا در برابر هتل‌ها و هتل آپارتمان‌های سر به آسمان کشیده، مغلوب گشته است. محله عیدگاه در جنوب شرقی حرم مطهر رضوی قرار دارد که از شمال به خیابان نواب صفوی، از جنوب به خیابان فردوسی، از شرق به بولوار و میدان۱۷ شهریور و از غرب نیز به قسمتی از میدان بیت المقدس و بولوار امام رضا (ع) می‌رسد. بخشی از محله عیدگاه در جنب بازار امام رضا (ع) قرار گرفته است.

تا پیش از احداث بازار رضا (ع)، خیابانی به نام شیخ طوسی وجود داشت که فلکه آب (میدان بیت المقدس) را به میدان ۱۷ شهریور متصل می‌کرد. احداث این خیابان و همچنین پارکی به نام کوروش (۱۷ شهریور) محله را منقطع کرد. اگرچه بعد‌ها خیابان شیخ طوسی به بازار رضا (ع) تبدیل شد.

این محله هم مانند محله نوقان، در گذشته مملو از خانه‌های قدیمی با مصالحی همچون چوب، خشت خام و کاهگل بوده که تا دهه ۵۰ به‌ندرت تعمیر یا تغییری در آن صورت گرفته بود.

در کتاب «مطلع‌الشمس» ذکر شده که محله عیدگاه در جنوب شهر مشهد و از کنار باروی شهر تا بست مقدس امتداد دارد و منطقه‌ای از آن را «سجده‌گاه» و قطعه دیگری را «گود حسام‌الدین» و منطقه‌ای را کوچه کربلا و قطعه‌ای را سرتپه خاک می‌نامند.

محله عیدگاه در آغاز شامل کوچه عیدگاه، کوچه زنجیر و کوچه سیروس می‌شد که بعد‌ها کوچه‌های جدیدی به آن افزوده شد که مهم‌ترین آن‌ها کوچه باغ حسن خان و کوچه شمس بود. محله مذکور از محلات معتبر و معروف مشهد به شمار می‌آید که وجود راسته عیدگاه، بازارچه عباسقلی خان، سرای تجاری عزیز ا... اف و بازار رضا (ع) بر اهمیت آن افزوده است.

درباره وجه تسمیه این محله دو قول وجود دارد. برخی بر این نظرند که «عیدگاه» به معنای محل برگزاری اعیاد و مراسم سنتی و دینی مرسوم در میان اهالی شهر مشهد بوده است. اگرچه این نظر قدری دور از منطق است، زیرا وجود بارگاه رضوی احتمال وجود مکانی برای برگزاری مراسم دینی را از ذهن دور می‌سازد. قول دیگر جنبه تاریخی بیشتر دارد و به عهد حمله مغولان و تیموریان باز می‌گردد.

برخی براین عقیده هستند که در دوره حملات متعدد مغولان یا تیموریان (یا ازبکان) به خراسان، به ویژه شهر مشهد و واردشدن خسارت فراوان به شهر، محله‌ای از گزند و آسیب مهاجمان در امان ماند، در این محله که در آن مهاجمان از قتل و عام مردم خودداری کردند، جشنی توسط مردم برپا شد. این محله به همین مناسبت به «محله عیدگاه» مشهور شد. در گذشته تنها کوچه عیدگاه راسته عیدگاه و کوچه زنجیر و کوچه سیروس بوده است و سپس محله‌های جدید در همین منطقه به وجود آمده از کوچه‌های مهم دیگر کوچه باغ حسن خان و کوچه شمس را می‌توان نام برد. این منطقه هم مانند منطقه نوغان است با همان خصوصیات محلات قدیمی، خانه‌های تماماً قدیمی با همان مصالح ساختمانی که از چوب و خشت خام و کاهگل تشکیل شده است.

نوسازی و یا تعمیر خانه‌ها در محل خیلی کم انجام شده است. محله عیدگاه در جنوب شهر مشهد و سر راه ری و عراق عجم و ولایت‌های جام و هرات بوده یعنی شرق محله سرشور و غرب محله پایین خیابان. در قرن دهم هجری یکی از دروازه‌های شهر در محله عیدگاه قرار داشته و از زمان صفویه از محله عیدگاه در کتاب‌های تاریخی به عنوان یکی از قدیمی‌ترین دروازه‌های شهر نام برده شده است. شغل مردم عیدگاه: شال‎بافی، شاطر نانوا، صابون فروش و هیزم‌کش، طبیب، صراف، الیجه باف، بقال، پاکار، چادرباف، چرخ تاب، زرگر، حجار، کاتب، مقنی، مسگر و غیر از این موارد کلانتر یا داروغه شهر هم در این محله زندگی می‌کرده است.

سرای قدیمی عزیز ا... اف مشهد پیش از این در حاشیه جنوبی شهر و در محدوده محله عیدگاه قرار داشت، ولی امروزه در مرکز شهر مشهد و در گذر عباسقلی‌خان قرارگرفته است که یکی از مکان‌های قدیمی و پر رفت و آمد شهر مشهد است.

این سرای در سال ۱۳۴۷ق توسط حاج غلامحسین سالم مشهدی به عنوان تجارتخانه و محلی برای صادرات محصولات مختلف بنا شد و تا مدت‌ها به عنوان بنایی بسیار ممتاز و پر رونق به شمار می‌رفت. این سرا در زمان خود بازار مرکزی مشهد بود واز طرفی یکی از مراکز تجاری اصلی مشهد نیز به شمار می‌آمد. بنای سرای قدیمی عزیز ا... اف مشهد در سه طبقه بوده و از حجره‌های پیرامون یک حیاط مرکزی بزرگ و حیاط فرعی کوچک‌تر در بخش شرقی تشکیل شده است. البته امروزه نیز بازار خرید و فروش کالای روزمره مردم مشهد و زائران مشهد است.