زلزله؛ تجربه مشترک همه مشهدی‌های تاریخ!

به گزارش مجله خبری نگار، خراسان یکی از مناطق زلزله‌خیز ایران است. طبق آمار‌های موجود، تقریبا نیمی از مقتولان این حادثه طبیعی در ایران، طی ۴۵ سال گذشته، خراسانی بوده‌اند. با وجود این‌که تاریخ وقوع بسیاری از این زلزله‌ها در طول تاریخ، به مدد مورخان هر عصر ثبت و ضبط شده است، اما نمی‌توان درباره درجه و شدت زلزله‌های تاریخی خراسان و به تبع آن، شهر مشهد، اطلاعات دقیقی به دست آورد.

بافت سنتی و استحکام اندک بنا‌های قدیمی، باعث می‌شد میزان خسارت، حتی در زلزله‌هایی که امروزه خفیف به نظر می‌رسند، بالا باشد. مورخان، عموماً، به وسعت خسارت‌ها و تعداد تلفات اشاره و بر مبنای آن، زلزله را شدید توصیف کرده‌اند. بنابراین، باید یادآوری کنیم که به هیچ وجه نمی‌توان میزان و قدرت زلزله اخیر مشهد را با زلزله‌های ۴۰۰ یا ۵۰۰ سال قبل مقایسه کرد.

شهر‌های اطراف مشهد، از جمله درگز، نیشابور، تربت حیدریه و سرخس، طی ۱۰۰ سال گذشته، شاهد زلزله‌های شدیدی بوده‌اند که پس لرزه‌های برخی از آن ها، مشهدی‌ها را هم به وحشت می‌انداخت. طبق برخی روایات تاریخی، یکی از دلایل از رونق افتادن شهر توس و افزایش جمعیت مشهد، افزون بر هجوم و ایلغار مغولان، زلزله‌ای مهیب بود که باعث ویرانی شهر باستانی توس شد. در کتاب‌های کهن تاریخی، زلزله‌های متعدد و گاه مخوف و پرخسارتی در خراسان ثبت شده‌اند؛ از جمله این زلزله‌ها می‌توان به زمین‌لرزه بزرگ نیشابور در دوره سلجوقی اشاره کرد. با این حال، خسارت‌های این زلزله‌ها، در شهر مشهد، چندان شدید نبوده است.

گزارش‌ها کافی نیست

با آن که شهر مشهد در منطقه‌ای نسبتاً زلزله‌خیز قرار دارد، اما گزارش‌های تاریخی درباره وقوع زلزله‌های مهیب در این شهر اندک است. شاید علت اصلی این مسئله، مرکزیت شهر توس و نیشابور در این منطقه به جای مشهد، در سده‌های قبل بوده باشد. می‌دانیم که این شهر، در دوره صفویان به اوج رونق رسید و در ایالت خراسان، مرکزیت یافت. بنابراین، تا پیش از این دوره، عموم وقایعی که در این منطقه روی می‌داد، به نام مراکز پرجمعیت‌تر ثبت می‌شد و زلزله‌هایی که مشهد را لرزاند، کمتر در تاریخ ثبت می‌شد.

زلزله بزرگ سال ۱۰۵۲ خورشیدی

یکی از معروف‌ترین زلزله‌های ثبت شده در تاریخ مشهد نیز، زلزله‌ای است که در روز ۹ مرداد ۱۰۵۲ خورشیدی، در این شهر روی داد. در آن زمان، ۳ سال از آغاز سلطنت شاه سلیمان صفوی گذشته بود. این زلزله به قدری شدت داشت که ساختمان‌های مستحکم حرم رضوی آسیب دید و گنبد حرم، ترک خورد. در این واقعه، گنبد مسجد گوهرشاد هم آسیب جدی دید. البته درباره تلفات این زلزله، آمار دقیقی وجود ندارد و مورخان عمدتاً به صورت کلی، به کثرت کشته‌شدگان این واقعه اشاره کرده‌اند و تعداد آن‌ها را حدود ۴ هزار نفر تخمین زده‌اند.

در این زلزله سهمگین، سه چهارم شهر مشهد نابود شد. از آن تاریخ به بعد، تا سال ۱۲۳۶ خورشیدی، مشهد مقدس ۱۴ بار شاهد زلزله شدید و مخرب بود؛ یعنی به طور متوسط، هر ۱۳ سال یک زلزله. مورخان ۱۴ زلزله بزرگ مشهد طی این سال‌ها را در ۱۰۰۸، ۱۰۵۲، ۱۰۵۳، ۱۰۵۹، ۱۰۷۷، ۱۰۸۴، ۱۰۸۷، ۱۱۱۸، ۱۱۱۹، ۱۲۱۴، ۱۲۳۶، ۱۲۳۲، ۱۲۵۴ و ۱۲۷۴ خورشیدی ثبت کرده‌اند که آخرین زلزله، با قحطی هولناک اواخر دوران سلطنت ناصرالدین شاه، همزمان بود. با این حال، به نظر می‌رسد این آمار تمام زلزله‌های روی داده در مشهد نباشد و به یقین، زلزله‌های ثبت نشده‌ای هم وجود دارد که در مشهد یا مناطق اطراف آن مانند توس واقع شده و خسارت‌های سنگینی به وجود آورده است.

نزدیک بودن فواصل وقوع زلزله‌ها در مشهد، باعث شده است که همه مشهدی‌ها، تجربه دیدن زلزله را داشته باشند. یکی از شدیدترین زلزله‌های سده اخیر در مشهد، در سال ۱۳۱۵ خورشیدی به وقوع پیوست. در این زلزله که خسارت‌های مالی و جانی فراوانی در پی داشت، بخشی از یک گلدسته حرم مطهر امام رضا (ع) نیز تخریب شد. مرمت آثار زلزله سال ۱۳۱۵ مشهد، تا ۱۳۳۰ به طول انجامید و در این سال، طی مراسمی باشکوه، از گلدسته ترمیم شده رونمایی شد. خوشبختانه، طی ۱۰۰ سال گذشته، با وجود وقوع زلزله‌های متعدد در مشهد، مانند زلزله‌ای که دیروز به وقوع پیوست، هیچ کدام از آن‌ها خسارت‌های جانی به دنبال نداشته‌اند.

منبع: خراسان