یک میراث ناملموس در معرض نابودی

به گزارش مجله خبری نگار، «برف‌اندیل» دانشی و مهارتی برای ذخیره آب در زمستان است که بیشتر بین عشایر و دامداران رایج بوده است. در استان خراسان شمالی تعداد زیادی از عشایر «کُرمانج» زندگی می‌کنند که به روال گذشته دامداری و دامپروری می‌کنند، آن‌ها تا پنج دهه گذشته از این دانش برای ذخیره آب استفاده می‌کردند که البته هنوز، موارد معدودی از برف‌اندیل‌ها در این استان به چشم می‌خورد.

با توجه به این‌که در استان‌های دیگر نمونه‌های مشابهی از برف‌اندیل مشاهده شده است، این دانش به عنوان میراث ناملموس به پیشنهاد استان خراسان شمالی در بهمن ماه ۱۴۰۰ به شماره ۲۵۹۷ ثبت شده است. 

برف‌اندیل چیست و چه سرنوشتی پیدا کرد؟ 

برف در ارتفاع‌های ۲۴۰۰ متر از سطح دریا، ماندگار خیلی خوبی دارد؛ بنابراین عشایر ساکن در مناطق کوهستانی گودال‌هایی را که در کوهپایه‌ها وجود دارد و در فصل بهار و تابستان آفتاب به آن‌ها نمی‌تابد، پس از آخرین بارش برف با گَوَن (نوعی گیاه) می‌پوشانند. به این چاله‌ها «برف‌اندیل» به معنای انبار برف گفته می‌شود. با تابش نور خورشید و افزایش دما از نیمه‌های بهار، برفِ جمع‌شده در برف‌اندیل‌ها به تدریج ذوب و از بخش زیرین آن، آب‌باریکه‌ای جاری می‌شود و دامداران با ایجاد چاله‌هایی در مسیر آب که عشایر کرمانج به آن «دالو» می‌گویند، از آب حاصل از ذوب برف برای شرب دام و نیز تامین آب مورد نیاز خانواده استفاده می‌کنند.

در واقع «برف‌اندیل» از یک انبار بزرگ برف در شیاری رو به شمال درست می‌شود که روی آن را بوته‌های گون می‌چینند و یا با لایه‌ای از خاک به ضخامت ۲۰ سانتی‌متر می‌پوشانند. طول چاله‌ها بیش از ۱۰ متر است و گاهی به ۲۰ متر می‌رسد و عرض آن‌ها بین ۶ تا ۱۰ متر است.

«کوه علی کل» در دهستان هزار مسجد، «منطقه شاوست» در میان کوه درگز، قدمگاه کوه‌های نورانی، برفندیل‌های «گلول» در شمال شیروان و برخی از روستا‌های قوچان، از جمله مناطقی در خراسان شمالی هستند که برف‌اندیل یا برف‌چال در آن‌ها هنوز مشاهده می‌شود. البرز مرکزی هم از دیگر مناطقی است که برف‌اندیل‌هایی در آن وجود دارد.

علی حسین‌پناه ـ تدوین‌گر پرونده ثبتی «برف‌اندیل» و کارشناس جامعه‌شناسی ـ که این توضیحات را درباره این میراث ناملموس ارائه کرد، درباره وضعیت امروز برف‌اندیل‌های استان خراسان شمالی گفت: متأسفانه تغییرات اقلیم و آب‌وهوا تأثیرات خیلی بدی روی آن گذاشته است.

او اضافه کرد: اصولا برف‌اندیل‌ها در ارتفاعات و قله‌های بلند و برف‌گیر به چشم می‌خورند، چون در ارتفاعات هم برف زیادی می‌بارد و هم شرایط جوی حاکم بر محل، خصوصا سرما باعث ماندگاری زیاد برف در چاله‌ها می‌شود. تا چند دهه گذشته برف‌اندیل‌های خراسان شمالی در ارتفاعات بیش از ۲۴۰۰ متر از سطح دریا مشاهده می‌شدند، اما در دو دهه اخیر صرفاً در ارتفاعات بیش از ۲۶۰۰ متر دیده می‌شوند و نسبت به گذشته ذخیره برف بسیار کمتری دارند.

این پژوهشگر همچنین اظهار کرد: نحوه نگهداری برف‌اندیل‌ها از گذشته تا امروز تغییر کرده است؛ یکسری از سازمان‌ها گفتند از گون‌ها برای پوشاندن چاله‌های برفی استفاده نکنند؛ چرا که باعث می‌شود پوشش گیاهی منطقه از بین رود. درحالی‌که گون‌های کنده شده برای پوشاندن چاله‌های برفی (برف‌اندیل) هفت تا هشت سال قابل استفاده هستند.