همسفرِ شیمی دان «ناصرخسرو» از آمریکا

به گزارش مجله خبری نگار، اسفند، ماهِ برنامه‌ریزی برای سفر در تعطیلات نوروز است. پیش‌فروش بلیت سفر‌های نوروزی هم آغاز شده و آن‌ها که قصد سفر دارند، کم‌کم در حال آماده شدن هستند. یکی از بزرگان ایرانی که نامش با سفر و سفرنامه عجین شده، حکیم ناصرخسرو قبادیانی است. این شاعر و نویسنده بزرگ قرون چهارم و پنجم هجری قصیده‌سرای برجسته‌ای است، چند اثر درباره حکمت و فلسفه نوشته است، اما بیشتر از همه این‌ها با سفرنامه‌اش شناخته می‌شود. سفر مشهور ناصرخسرو ۷ سال طول کشید و در این مدت به شهر‌ها و کشور‌های مختلفی رفت.

او نکته‌های سفر را یادداشت می‌کرد و بعد از بازگشت به دیار خود آن‌ها را در قالب سفرنامه تنظیم کرد. از سفر ناصرخسرو به شهر‌های مختلف ایران و دیگر کشور‌ها از جمله ترکیه و سوریه امروزی، مکه و طائف، بیت‌المقدس، مصر و... بیش از هزارسال می‌گذرد. شاید برایتان جالب باشد بدانید هزارسال بعد از سفر این حکیم بزرگ، شخصی تصمیم گرفته به مسیر سفر هفت‌ساله ناصرخسرو سر بزند و از آن شهر‌ها و سرزمین‌ها بازدید کند و ببیند چه تغییراتی کرده‌اند، از بین رفته‌اند یا هنوز پابرجا هستند؛ کار هیجان‌انگیز و البته دشواری است. دکتر محمدرضا توکلی صابری که دانش آموخته دانشکده داروسازی دانشگاه تهران است و مدرک دکترای شیمی پزشکی از انگلستان دارد، در حوزه ادبیات و تصحیح متن هم از چهره‌های شناخته‌شده است.

او همان کسی است که تصمیم گرفت بعد از هزارسال مسیرِ رفته ناصرخسرو را دوباره بپیماید و تغییرات پیش‌آمده را گزارش کند. دو کتاب «سفر برگذشتنی» و «سفر دیدار بدخشان» که جایزه کتاب جلال آل احمد را هم از آن خود کرده‌اند، حاصل تلاش و همت دکتر توکلی صابری است. سفرنامه ناصرخسرو با تصحیح این پژوهشگر هم از معتبرترین تصحیح‌های این اثر است.

پابه‌پای ناصرخسرو بر جاده ابریشم

محمدرضا توکلی صابری در آستانه هزارمین سالروز تولد ناصرخسرو (۳۸۲ ه. ش) تصمیم می‌گیرد در طول هفت سال به تدریج مسیری را که ناصرخسرو در قرن پنجم هجری رفته‌است، برود. این نویسنده در کتاب دوجلدی «سفر برگذشتنی» می‌نویسد: «در فروردین سال ۱۳۷۹ خورشیدی، یعنی سه سال پیش از شروع سفر، هنگام خواندن دیوان ناصرخسرو دریافتم که زادروز او در سال ۳۸۲ خورشیدی است. با خود گفتم سه سال بعد هزارمین زادروز ناصرخسرو و ۴۴ سال بعد هزارمین سال روز سفر او خواهد بود. چه می‌شود اگر به این مناسبت کسی مسیری را که او پیمود بپیماید و ببیند در این هزار سال چه تغییراتی حاصل شده است؛ چه برجای مانده و چه از بین رفته و چه چیز‌های جدید دیگری به جای آن‌ها آمده است و جهان در این هزاره چه دگرگونی‌هایی پیدا کرده و مردمان چگونه زندگی می‌کنند». نام کتاب «سفر برگذشتنی» از بیتی از ناصرخسرو در پایان سفرنامه گرفته شده‌است: «رنج و عنای جهان اگر چه دراز است/ با بد و با نیک بی‌گمان به سرآید/ چرخ مسافر ز بهر ماست شب و روز/ هرچه یکی رفت بر اثر دگر آید/ ما سفر برگذشتنی گذرانیم/ تا سفر ناگذشتنی به‌در آید».

تطبیق نقشه‌های قدیم با نقشه‌های جدید

توکلی صابری برای شروع سفر، به سراغ نقشه‌های قرون چهارم و پنجم هجری می‌رود و با نقشه‌های امروزی مطابقت می‌دهد. علاوه بر این، از سفرنامه‌های مختلف به ویژه آن‌ها که گردشگران خارجی در قرون بعد از ناصرخسرو نوشته‌اند، کمک می‌گیرد. برای مثال، ریچارد برتون که در قرن ۱۹ میلادی مأمور اطلاعاتی انگلیس بوده و زبان عربی و قرآن را به خوبی می‌دانسته، در ۳۳ سالگی به سفر حج رفته‌است. او بعد از آن به شمال آفریقا می‌رود و اطلاعات نظامی و اقتصادی منطقه را به انگلستان گزارش می‌کند. سفرنامه این گردشگر غربی از منابع موردمطالعه دکتر توکلی بوده‌است.

او در بخش «آمادگی برای سفر» می‌نویسد: «پس از خواندن این سفرنامه‌ها و سفرنامه‌های دیگر، به بررسی مسیر ناصرخسرو پرداختم. در این اندیشه بودم که انجام این سفر در این زمان به تنهایی ممکن نیست. قصد خویش را با تنی چند از دوستان نزدیک گفتم. دو تن قول دادند که مرا همراهی کنند. سومی هم گفت بخشی از مسیر را در ایران با من همراهی خواهد کرد». این چنین شد که سفر توکلی صابری در روز ۲۹ مهر ۱۳۸۲ از شهر کلمبوس در ایالت اوهایوی آمریکا به سمت ایران آغاز شد. او به دلیل این‌که نتوانسته بود روادید ترکمنستان را بگیرد و سفرش را از شهر مرو آغاز کند، به ایران آمد و سفرش را از سرخس در خراسان شروع کرد: «سرخس اولین شهری است که ناصرخسرو پس از حرکت از مرو از آن یاد می‌کند».

شهر‌هایی که تنها نامشان عوض شده

نویسنده کتاب «سفر برگذشتنی» در مسیر امروزیِ سفر ناصرخسرو به شهر‌هایی برمی‌خورد که هنوز هم پابرجا هستند و تنها نامشان عوض شده‌است. برای مثال، شهر «وسطان» در ترکیه که نام دیگر آن «گواش» است یا «عرقه» که روستای کوچکی درنزدیکی طرابلس در لبنان است. همچنین آبشاری به نام آبشار بهرام بیگی که ناصرخسرو می‌گوید عوام معتقدند بهرام گور آن را با شمشیر بریده و نویسنده طبق مسیر جغرافیایی آن را پیدا کرده‌است. توکلی صابری که شهر‌ها و مکان‌هایی را که ناصرخسرو به آن‌ها پا گذاشته، از نزدیک دیده، معتقد است مصححان در اتاق‌های کارشان با اوراق سفرنامه‌ها سروکار دارند و به همین دلیل گاهی اوقات ممکن است از یک توصیف، برداشت اشتباه کنند، اما مواجهه مستقیم با مکان و شهری که در سفرنامه توصیف شده، به فهم بهتر و تصحیح درست‌تر کمک می‌کند.

زبانی ساده و روان مانند زبان ناصرخسرو

دو کتاب «سفر برگذشتنی» و «سفر دیدار بدخشان» به زبانی ساده و روان با جزئیات فراوان و توصیف دقیق نوشته شده‌اند. توکلی صابری ابتدا قصد داشته سفرنامه‌اش را به انگلیسی بنویسد، اما بعد نظرش عوض می‌شود و تصمیم می‌گیرد مانند ناصرخسرو که اگرچه به عربی مسلط بوده، اما سفرنامه‌اش را به فارسی نوشته، نامه سفرش را به زبان شیرین فارسی و برای مخاطب ایرانی بنویسد. این نویسنده، توصیفات ناصرخسرو از مکان‌ها را بسیار دقیق می‌داند و معتقد است باتوجه به این‌که این حکیم پیاده یا سوار بر اسب و شتر سفر می‌کرده، بهتر مشاهده و توصیف می‌کرده‌است.

منبع: خراسان