۱۲ قرن سرگذشت زائرسرا‌ها در مشهدالرضا (ع)

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: نیازی به توضیح نیست که مشهد، از بدو پیدایش، ماهیتی زیارتی داشته‌است. شهادت مظلومانه امام رضا (ع) در آخرین روز ماه صفر سال ۲۰۳ و دفن پیکر مطهر آن حضرت در سرداب کاخ حُمَید بن قَحطبه، سرآغاز شکل‌گیری شهر مشهدالرضا (ع) بود. به تدریج و طی قرن‌های بعدی، با توسعه کمّی و کیفی این شهر، نقاط جمعیتی مهم اطراف آن، مانند نوغان و تابران نیز، از رونق افتاد و بخش مهمی از جمعیت آن‌ها در مشهد ساکن شدند؛ اتفاقی که البته، وقایع تاریخی ناشی از هجوم مغولان و لشکرکشی‌های تیمورلنگ در آن بی‌تأثیر نبود. با این حال، آن‌چه بیش از هر چیز، مشهد را به عنوان یک مکان شاخص در جغرافیای جهان اسلام تثبیت کرد، ماهیت زیارتی آن بود؛ ماهیتی که مشهد را به مقصد اصلی بسیاری از سفر‌های معنوی تبدیل کرد و در طول تاریخ ۱۲۰۰ ساله آن، اسباب تغییرات فراوان و رویداد‌های خواندنی و جذابی شد که بنا داریم، در روز‌های پایانی ماهِ صفر و همزمان با آغاز حرکت زائران پیاده به سوی مشهدالرضا (ع)، به بررسی آن‌ها بپردازیم. امید‌که آن‌چه نوشته می‌شود، مقبول شما ارادتمندان به سلطان سریر ارتضا، حضرت امام علی بن موسی‌الرضا المرتضی (ع) واقع شود.

نخستین گزارش‌ها چه می‌گویند؟

وقتی درباره تاریخ زیارت و زیرساخت‌های مربوط به آن صحبت می‌کنیم، بی‌تردید بررسی سرگذشت توسعه فضا‌های اقامت و زائرسراها، برای پذیرایی مناسب از زائران، موضوعی راهبردی و مهم است که باید به جد مدّ نظر قرار بگیرد. همان‌طور که اشاره کردیم، مشهدالرضا (ع)، از همان بدو پیدایش، ماهیتی زیارتی داشت. احتمالاً قدیمی‌ترین سندی که بتوان از آن وجود اماکن اقامتی را برای زائران حرم رضوی استنباط کرد، گزارشی است که شیخ صدوق در کتاب «عیون اخبارالرضا (ع)» آورده. وی در جلد دوم این کتاب، در باب مربوط به استجابت دعا در حرم رضوی و برکات مشهد امام رضا (ع)، ماجرای ابومنصور محمد بن عبدالرزاق توسی، حاکم توس را نقل می‌کند که در جوانی با زائران حرم رضوی سر سازش و همراهی نداشت، اما بعد از دیدن کرامتی در محدوده حرم مطهر، تغییر رویه داد؛ کرامتی که در روایت‌های عامیانه، آن را در قالب داستانی به نام «ضامن آهو»، با تغییر و تبدیل‌هایی در اصل روایت نقل می‌کنند.

ابومنصور وقتی در پی آهو خودش را به محدوده حرم می‌رساند و می‌بیند که یوزِ شکاری‌اش حاضر نیست وارد حرم شود و آهو را بگیرد، شخصاً از اسب پایین می‌آید و به محدوده حرم می‌رود تا آهو را شکار کند؛ اما آن را نمی‌یابد. شیخ صدوق به نقل از ابومنصور می‌نویسد: «فَدَخَلَ الْغَزَالُ حِجْراً فِی حَائِطِ الْمَشْهَدِ فَدَخَلْتُ الرِّبَاطَ فَقُلْتُ لِأَبِی النَّصْرِ الْمُقْرِی أَیْنَ الْغَزَالُ الَّذِی دَخَلَ هَاهُنَا الْآنَ»؛ آهو به محدوده حرم پناه برد. من از اسب فرود آمدم و وارد آن رباط شدم و به ابی‌نصر مقرّی گفتم آهویی که هم‌اکنون وارد این مکان شد، کجاست؟ واژه «رباط»، ظاهراً از واژه‌های قدیمی ایرانی است که به زبان عربی راه یافته و آن را «کاروانسرا» یا مکان اقامت بین‌راهی یا جایی که مسافران در آن بیتوته کنند، تعریف کرده‌اند.

اگر سال حکومت ابومنصور بر توس را که احتمالاً مقارن با زمان وقوع این رویداد باشد، ۳۲۰ قمری / ۳۱۱ شمسی فرض کنیم، می‌توان چنین پنداشت که سابقه ساخت چنین اقامتگاه‌هایی در اطراف حرم مطهر رضوی، به حدود ۱۱۰۰ سال قبل و بیش از این مدت می‌رسد. این زمان، حدود یک قرن بعد از شهادت امام رضا (ع) است و با توجه به شکل گرفتن بازار‌های پررونق در اطراف حرم رضوی (به عنوان شاهد: بنگرید به «احسن‌التقاسیم»، جلد دوم، ص ۴۶۸)، می‌توان به این دیدگاه که عملیات ایجاد زیرساخت‌های اقامتی برای زائران، اندکی بعد از شهادت ثامن‌الحجج (ع) و دفن پیکر مطهر آن حضرت در اراضی قریه سنابادِ نوغان آغاز شده‌است و پیشینه‌ای ۱۲۰۰ ساله دارد با دید مثبت نگریست.

تاریخ میزبانی از زائران در کاروانسرا‌ها

از گزارش شیخ صدوق که بگذریم، روایت‌های تاریخی درباره ساخت اماکن اقامتی برای زائران حرم رضوی به فراوانی در اختیار هستند. به عنوان نمونه، می‌توان از «ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی» (درگذشته ۴۷۰ ق) و کتاب مشهور وی، «تاریخ بیهقی»، شاهد آورد؛ او در آغاز جلد نُهُم کتابش ضمن یادکرد اقدامات ابوالحسن عراقی دبیر، به احداث کاروانسرایی در نزدیکی حرم رضوی به دست وی اشاره می‌کند و چنین می‌نویسد: «[ابوالحسن عراقی دبیر]وصیت بکرد تا تابوتش به مشهد على موسى الرضا [علیه السلام]، بردند به طوس و آن جا دفن کردند که مال این کار را در حیات خود بداده بود و کاریز مشهد را که خشک‌شده بود باز روان‌کرده و کاروان‌سرایى برآورده و دیهى مستغل سبک خراج بر کاروانسراى و بر کاریز وقف کرده؛ و من در سنۀ احدى و ثلثین که به طوس رفتم با رایت منصور، پیش که هزیمت دندانقان افتاد، به نوقان رفتم و تربت رضا را، ... زیارت کردم، گور عراقى را دیدم در مسجد آن جا که مشهد است.»

هم او، در ذکر کار‌های سوری بن معتز، امیر غزنوی در توس، به توسعه زیرساخت‌ها در ایام امارت وی و پیش از او، در دوره «بوبکر شهمرد»، کدخدای «فائق خاصه» اشاره می‌کند. اقداماتی که به تدریج، مشهد را برای پذیرش زائران و پذیرایی بهتر و نیکوتر از آن ها، مجهزتر می‌کرد. مقارن همین دوران، فعالیت سیاستمداران دولت سلجوقی و افراد سرشناسی همچون خواجه نظام‌الملک توسی، باعث رونق بیشتر فعالیت‌های عمرانی در حوزه ایجاد زیرساخت‌های رفاهی برای زائران شد. خواجه با وجود آن‌که شیعی مذهب نبود، به حرم مطهر رضوی دلبستگی زیادی داشت. نقلی تاریخی هست که وی را زاده نوغان می‌داند که اگر آن را بپذیریم، باید این موضوع را در شکل گرفتن علاقه و معرفت او به مقام ثامن‌الحجج (ع) دخیل بدانیم. تا جایی که می‌دانیم، خواجه نظم‌الملک در جنوب حرم رضوی، جایی در محدوده فعلی غرب مسجد گوهرشاد و بر کرانه بازار قدیمی مشهد، کاروانسرایی بنا کرده بود که در قرن نُهُم، تخریب و فضای آن به مسجد گوهرشاد منضم شد. روند ساخت و توسعه کاروانسرا‌ها در مشهد، با توسعه جمعیت شهر و نیز افزایش حجم زائرانی که هر سال برای زیارت به این مکان مقدس مشرّف می‌شدند، شتاب بیشتری پیدا کرد. این کاروانسراها، عموماً در نزدیکی حرم مطهر احداث می‌شد و پیش از آن‌که در دوره قاجاریه، کاربری‌های دیگری را تجربه کند، میزبان جمع زیادی از زوّار بود.

یکی از مشهورترین این کاروانسراها، کاروانسرای «دو در» نام داشت که در دوره صفویه، از مکان‌های شناخته شده در نزدیک حرم رضوی به حساب می‌آمد؛ آن‌گونه که از موقعیت آن برای تعیین مکان‌های ثبتی در قرارداد‌های مختلف استفاده می‌کردند. در این زمینه، اسناد قابل اتکایی هم وجود دارد؛ مانند سند شماره ۲۵/۳۱۷۸۱ در مجموعه سند‌های مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی، سندی متعلق به سال ۱۰۳۸ ق / ۱۰۰۷ ش و ماه‌های پایانی عمر شاه عباس یکم صفوی که در متن آن به مکان این کاروانسرا و شهرت آن اشاره شده‌است: «به تاریخ ۱۹ شهر صفر سنه ۱۰۳۸ (۲۴ مهرماه ۱۰۰۷) ... قرار اجاره و مقاطعه شرعیه دو باب دکان علافی (علوفه فروشی) و طباخی واقعه در سرسنگ قُرب کاروانسرای دو دَر، حسب التمسک (بر اساس سند مربوط به قرض گرفتن) ... حاجی محمدقاسم ... معترف شد به وجه شرع‌شریف ... که به اجاره و مقاطعه شرعیه گرفته از وکلاء نواب مستطاب ... میرزا محمد مؤمن الحسینی المتولی (متولی وقت آستان‌قدس) ... همگی و تمامی یک دَر (باب) دکان علافی و یک دَر دکان طباخی متصل به یکدیگر که واقعست در سرسنگ به قرب کاروانسرای دو دَر، مستغنی از حد و وصف از تاریخ ذیل لغایت یک سال کامل شمسی به مبلغ چهارده هزار و چهارصد دینار عراقی مقرر و مشروط آن‌که مال اجاره را به قسط الشهور (اقساط ماهانه) هر ماه مبلغ یک هزار و دویست دینار عراقی داده باشد.»

در این سند قدیمی و مربوط به ۳۹۵ سال قبل، کاروانسرای «دو دَر»، به دلیل شهرت در بازار و شهر مشهد، به عنوان مکان شاخص برای معرفی و به اصطلاح ثبت نشانی مغازه‌ها و اماکن در نظر گرفته شده و طبق نظر نویسنده سند، با این آدرس، نشانی مکان «مستغنی از حد و وصف» است و نیازی به توضیح بیشتر ندارد. ذکر این نکته ضروری به نظر می‌رسد که ساخت کاروانسرا برای اقامت زائران و مسافران، تنها به داخل شهر مشهد محدود نبود و تقریباً در تمام مسیر‌های منتهی به این شهر، چه در شهر‌ها و چه در روستا‌های بین راه و چه در حاشیه جاده‌ها، کاروانسرا‌های مُعْظَم و باشکوهی ساخته شد که امروزه بقایای بسیاری از آن‌ها را می‌توان در اقصی‌نقاط کشور یافت. تأسیس چنین کاروانسراهایی، به تدریج، ساخت ۲ نوع از این سازه را در مسیر‌های زیارتی و داخل شهر مشهد متداول کرد؛ کاروانسرا‌های «درون شهری» و کاروانسرا‌های «برون شهری» که نوع اول، بیشتر کاربری تجاری داشت و نوع دوم، عموماً کاربری اقامتی. در هر ۲ نوع کاروانسرا هم، تجهیزات و زیرساخت‌های مورد نیاز تعبیه و پیش‌بینی شده‌بود.

الگو‌های دیگر میزبانی از زائران

کاروانسرا‌های درون‌شهری، تنها اقامتگاه زائران امام رضا (ع) در شهر مشهد محسوب نمی‌شد. از دیرباز، این سنت حسنه در میان مجاوران حرم رضوی رایج بوده و هست که گاه میزبان زوّار می‌شوند و از آن‌ها پذیرایی می‌کنند و این کار را با نیّت عرض ارادت به آستان مقدس ثامن‌الحجج (ع) انجام می‌دهند. در کنار فعالیت این دسته از مجاوران که امکانات خود را به رایگان در اختیار زائران می‌گذارند، منازلی در مشهد وجود داشته و دارد که بخشی از آن‌ها به مکانی برای بیتوته و اقامت زائران اختصاص داده شده‌است. صاحبان این منازل، در قبال دریافت وجه، تمام یا قسمتی از خانه خود را به زائران اجاره می‌دهند و مشاغلی مانند «زوّارکِشی» در تاریخ اجتماعی شهر مشهد، بر بستر چنین الگویی شکل گرفته‌است.

از سوی دیگر، در گذشته‌های نه چندان دور، بخشی از اتاق‌های اطراف بست‌های بالاخیابان و پایین‌خیابان و حتی تعدادی از حجره‌های داخل صحن‌های حرم مطهر، به ویژه صحن نو (آزادی)، به عنوان مکان اقامتی زائران در دوره‌هایی از تاریخ حرم رضوی اختصاص داده می‌شد که، چون عمومیت نداشته است، از توضیح بیشتر درباره آن صرف‌نظر می‌کنیم.

در دوران معاصر، با شکل‌گرفتن مهمانسرا‌های نوین و تأسیس هتل‌های مدرن، فضا‌های اقامتی زائران امام رضا (ع) در مشهد، دچار تغییرات بنیادین و نظم جدیدی شده‌است؛ یکی از این مهمانسراها، «مهمانخانه طوس» در بالاخیابان شهر مشهد بود که به عنوان یکی از اماکن اقامتی شاخص در مشهد، در نیمه نخست و سال‌های میانی قرن پیشین خورشیدی، شناخته می‌شد و ساختمان آن، پیش از تخریب در دهه ۱۳۵۰ خورشیدی، مدتی کاربری دارالشفای حضرتی را پیدا کرد. از سوی دیگر، امروزه بخش مهمی از زائران، در مکان‌هایی مانند حسینیه‌ها بیتوته می‌کنند؛ حسینیه‌هایی که از طرف اهالی شهر‌های مختلف در مشهد ساخته شده‌است و عموماً به اسکان اهالی همان شهر‌ها اختصاص دارد.