زوایای کمتر پرداخته‌شده سرنگونی مصدق

به گزارش مجله خبری نگار/ایران: مراسم رونمایی و بررسی کتاب «افسران عملیات آژاکس» در حالی به میزبانی ایرنا برگزار شد که محمدمهدی اسلامی، معاون پژوهشی مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، نهادی که تألیف و انتشار اثر مذکور را برعهده داشته به تشریح نکاتی درباره این کتاب که به‌تازگی در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته، پرداخت. محمدمهدی اسلامی با تأکید بر اینکه با وجود گذشت ۷۰ سال از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ هنوز ابعاد آن به درستی بررسی نشده است، می‌گوید: «بخشی از مسأله نشأت گرفته از کم‌کاری تاریخ‌نگار‌ها و بخشی از این مسأله هم به مخفی نگه‌داشتن مدارک باز می‌گردد. گفته شده است، امریکا و انگلستان اسناد زیادی را امحا کردند، آنچنان که در گزارشی از نیویورک تایمز به این مسأله که اسناد زیادی در دهه ۶۰ میلادی از میان رفته‌اند، اشاره شده است. با وجود این، همچنان اسناد زیادی در دسترس هست که در بررسی آن‌ها کم‌کاری شده است.»

به گفته این فعال فرهنگی، با توجه به کم‌کاری‌هایی که در این رابطه صورت گرفته، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی طی سال‌های گذشته به فراخور موضوعات و اسنادی که در اختیار داشته، دست به تهیه مقالات متعددی زده که مجموع آن‌ها در قالب کتاب «افسران عملیات آژاکس» به‌تازگی منتشر شده است. معاون پژوهشی مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی درباره موضوعات و برخی سرفصل‌های این کتاب می‌افزاید: «در فصل نخست کتاب از زاویه ورود امریکا به روند ملی شدن صنعت نفت پرداخته شده است. بر اساس سندی که امریکا به‌تازگی در همین رابطه منتشر کرده، آن زمان امریکا در نظر داشته با رفع خصومت میان ایران و انگلستان مانع ملی شدن صنعت نفت شود. در فصل‌های بعدی مطالبی درباره برخی افسرانی آمده که به این بحث ورود پیدا کرده‌اند.»

آن‌طور که محمدمهدی اسلامی در تشریح بیشتر مضامین جای گرفته در کتاب «افسران عملیات آژاکس» می‌گوید، از جمله مقاله‌های این کتاب درباره جورج کندی یانگ است که فرماندهی عملیاتی درباره این برنامه‌ریزی امریکایی‌ها را برعهده داشته و با آلن دالس در آن مقطع همکاری داشته است. معاون پژوهشی مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی می‌گوید: «فصل‌های بعدی به گزارشگران پدر و پسر و نقش آن‌ها در کودتای دوره پهلوی بازمی‌گردد. مقاله‌ای هم درباره کرمیت روزولت که خود را به دروغ فرزند رئیس‌جمهور امریکا می‌خوانده، آمده است. اما مقاله مرتبط با برادران رشیدیان به سبب نقشی که در دوره پهلوی از جهت مفاسد اقتصادی ملی داشته‌اند هم نکات جالب توجهی را شامل می‌شود. این چند برادر در کودتای ۲۸ مرداد هم با انتشار مقالاتی بدون نام، در کوبیدن مصدق نقش مهمی در زمینه‌سازی کودتا ایفا کردند. اگر فعالیت‌های برادران رشیدیان نبود امریکایی‌ها در برهه‌ای از کسب موفقیت ناامید شده و آماده ترک کردن ایران بودند، اما موفقیت‌هایی که این برادران به دست آوردند سبب ادامه مسیر و باقی ماندن امریکایی‌ها می‌شود.»

اسلامی یکی از اقدامات مؤثر این برادران که وقوع کودتا را تقویت کرد، راه‌اندازی شبکه‌ای از ایلات در جنوب کشور و همچنین یک سازمان شهری در تهران و برخی شهر‌های بزرگ خواند؛ تلاشی که به پی‌ریزی زمینه‌های واقعه کمک زیادی کرد. این فعال فرهنگی ادامه می‌دهد: «به‌جز چهره‌های مؤثر بر این واقعه تاریخی، یکی از موضوع‌های مورد بررسی در کتاب، حزب توده است که بخشی از کودتا درباره حزب توده و فرجام حزب بعد از کودتای ۲۸ مرداد است. به عقیده من یکی از جالب‌ترین بخش‌های کتاب را می‌توان یادداشت‌های دکتر فاطمی دانست. یادداشت‌های وی پیوست بخش پایانی کتاب شده، نوشته‌هایی خطاب به همسرش که مضامینی بسیار سیاسی داشته و در تشریح وقایع روز هستند. نکته دیگر اشاره به چرایی انتخاب «افسران عملیات آژاکس» برای نام کتاب است. عنوان کتاب برگرفته از اسم امریکایی کودتا است، کودتای ۲۸ مرداد در امریکا به تی. پی آژاکس شناخته می‌شود، تی. پی اسم رمزی است که برای معرفی موضوع رخ داده در ایران استفاده می‌شود. همچنین آژاکس اسم برند یک ماده شوینده است که به نوعی سفید کردن ایران را در نظر دارد. از آن مهم‌تر اینکه ورود امریکایی‌ها به این واقعه به دلیل درخواست انگلیسی‌ها بوده است.»

هنوز ابعاد زیادی از کودتا پنهان است

وی در بخش دیگری از گفته‌های خود تأکید می‌کند: «در ارتباط با کودتای ۲۸ مرداد، از منظر سندنگاری با کم‌کاری زیادی در کشورمان روبه‌رو هستیم. اغلب آثاری که در این رابطه منتشر شده‌اند روایت‌محور و بر اساس تاریخ شفاهی هستند. به عنوان نمونه «همه مردان شاه» نوشته خبرنگار امریکایی هم به این کودتا در قالب روایتی داستانی پرداخته است، هر چند که بی‌تردید متکی بر واقعیت نبوده و در راستای تأمین منافع امریکایی‌ها در بردارنده مطالب جعلی بسیاری است. در ارتباط با وجه تمایزی که این کتاب با سایر آثار مشابه دارد هم می‌توان به همین مسأله اشاره کرد؛ اینکه کتاب «افسران عملیات آژاکس» مبتنی بر اسنادی است که در اختیار داشتیم. از سوی دیگر در این اثر به چهره‌هایی پرداخته شده که کمتر درباره نقش آن‌ها در کودتا نوشته‌اند؛ به عنوان مثال، درباره نقش اشرف پهلوی در این اتفاق، دیگران تنها به چند سطر اشاره کرده‌اند، اما در این کتاب یک مقاله کامل درباره‌اش آمده است.»

بخش دیگری از گفته‌های اسلامی درخصوص شبهاتی بود که چندی است در فضای مجازی درباره اصل کودتا طرح شده، بر این اساس که اختیارات شاه به اندازه‌ای بوده که نتوان آن را کودتا نامید یا اینکه به کار بردن لفظ کودتا صحیح است. او می‌گوید: «بر اساس اسنادی که در امریکا ثبت شده است، خود امریکایی‌ها درباره عملیاتی که انجام دادند، این رویداد را کودتا نامیده‌اند. از سوی دیگر اینکه در ادبیات خود امریکایی‌ها، کسی معترض نیست که بگوید کودتا نبوده! اما اگر بخواهیم جنبه حقوقی این مسأله را بررسی کنیم، قانون مشروطه را باید مد نظر داشته باشیم. در قانون مشروطه شاه امکان عزل و نصب دکتر مصدق را نداشت، در نتیجه می‌توان در نظر گرفت که این یک کودتای سیاسی بود. همچنین ورود نظامی برای دولت مستقر که برگزیده مردمی است کودتا تلقی می‌شود.

او با اعلام اینکه هنوز ابعاد زیادی از کودتا پنهان است، می‌گوید: «در اسنادی که در امریکا منتشر شده، سطوری حذف شده است. گزارش اغلب درباره فعالان است که چگونه عملیات را انجام دادند. به نظر می‌رسد امریکایی‌ها این موضوع را پرونده جاری تلقی کرده‌اند و هنوز احساس ضرورت صیانت از اسناد آن را دارند. با این حال ما در بحث انتشار این کتاب با مشکلی از نظر حذف و سانسور روبه‌رو نشدیم. کودتای ۲۸ مرداد در ایران چیزی برای مخفی نگه‌داشتن ندارد، به همین دلیل تمام اسناد درباره این کودتا در دسترس است و هیچ دلیلی برای سانسور در این حوزه وجود ندارد.»
گفتنی است که کتاب «افسران عملیات آژاکس» دربردارنده ۱۰ جستار پیرامون کودتای ۲۸ مرداد، به همت مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی منتشر و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.