به گزارش مجله خبری نگار،وحشی بافقی بی شک یکی از شاعران بارز و نام آور عهد صفوی است که اهمیت او در سبک خـاص بـیان اوسـت و یکی از شاعران مشهور وقوعی محسوب میشود. مضمونها و ظرایف شاعرانه و بیان احساسات و عواطف و نازک خیالیهای او آنچنان با زبانی ساده و روان بیان شده که گاه آنها را با زبان محاوره بیان میکند و گاهی چنان است که گویی حرفهای روزمره اش را میزند و همین به شاعری او ارزش و اعتبار فراوان میدهد. او سعی میکند از استفاده بیش از حد اختیارات شاعری دوری کند و در مقابل کوشش خـود را بـرای بـیان اندیشهها و تفکرات عالی خود که بیشتر به همراه احساسات و عواطف گرم اسـت به کار میگیرد.
او زبانی ساده و پر از صداقت را بر میگزیند و همین دلیلی است که در عهد خود به عنوان تـواناترین شـاعر مـکتب وقوع محسوب میشود. در اشعار وحشی، واژههای مشکل و ترکیبهای عربی بسیار کم دیده میشود امـا بـه جای آن از واژهها و ترکیبهای رایج زمان خود بسیار استفاده کرده است. (۱)
وحشی همچنین به صـنایع و آرایه هـای لفـظی نیز توجه نمیکرد؛ جز آنکه برای استواری کلامش ضروری بوده باشد. گر چه وحـشی در مـثنوی هایش بیشتر از نظامی و در غزل از غزل سرایان نام آور گذشته استقبال میکرد، اما خود نیز طـبعی مـبتکر داشـت، چنانکه بیشتر غزل های او بعدها توسط شاعران دیگر مورد استقبال واقع شد. دیوان کامل او شامل ٣٩٧ غزل، ٤١ قـصیده، ٤٤ قـطعه، ١١ ترکیب بند و یک ترجیع بند، به علاوه ٦٦ رباعی است. «فـرهاد و شـیرین، ناظر و منظور و خلد برین» از جمله مثنوی های او به شمار میروند.
بی اغراق یکی از بهترین شعرای بنام که سخنش در میان نسلهای مختلف بـه سـبب سـادگی و روانی بیان، شیوایی و شیرینی کلام، سوز و گدازهای عاشقانه، تازگی مضمون و صمیمیت تـشبیههای عاری از هرگونه تکلف و تصنع از سده دهم هجری تا به امروز مقبولیت داشته است و سروده هایش دست بـه دست گشته و همواره اشعار پرشورش نقل تمام مجالس عاشقان پاکباز و دلسوختگان بـوده، سـخن سرای توانای دوره صفویه مولانا وحشی بافقی اسـت. (۲)
زبـان شـعری وحشی مبتنی بر لغت سـازی و ترکیب سازی و تعبیرهای بدیع و به کارگرفتن مفاهیم مجازی و کنایی فراوان است، چنانکه میتوان گفت او از این جهت بر شاعران هم عصرش مزیت دارد. با توجه به گستردگی سطح زبانی، از این رو غزلیات شاعر در سه سطح آوایی، لغـوی و نحوی بررسی میشود. سطح موسیقایی و آوایی مجموعه مناسبتهای وزنی، قافیه، ردیف و آرایههای لفظی است که در القای پیام شاعر یا تقویت عاطفههای او نقش موثر دارد. دایره تنوع اوزان غزلهای وحشی وسیع نیست. وحشی غـزل هایش را در ۱۶ وزن سروده و اوزان اندکی را نسبت به حجم غزل هایش انتخاب کرده است.
وحشی از تأثیر موسیقی کناری بر غنای موسیقی شعر آگاه است، به همین خاطر از ردیفهای طولانی و به ویژه فعلی بهره میگیرد تا علاوه بـر ایجاد جنبش و پویایی بیشتر در شعر به اهداف معنایی و محتوایی خود نـیز دست یابد. (۳)
مـوسیقی لفـظ در این کلام وحشی از آهنگ و طنین خاصی برخوردار است و نه تنها گوش به صورت طـبیعی از مـاهیت آوایی و موسیقایی آن لذت میبرد که چـشمهای مـأنوس به متون ادبـی نـیز به التذاذ هنری میرسند. فایده تکرار علاوه بر ایجاد تأثیر موسیقایی و آهنگین کردن کلام، پیوند دادن کلمات کلیدی به هم اسـت.
ترکیبات و گروه های اسمی پیچیده با ساختهای بدیع نحوی و معنایی از ویژگیهای برجسته اشعار وحشی بافقی است. وی از این نظر کاملا استادانه و ماهرانه عمل میکند.
بررسی این بعد از غزلیات وحشی نشان میدهد که وسعت دایره تخیل و تلاطم امواج معانی به ذهن خلاق شاعر اجازه نداده تا آنها را ساده و ابتدایی بیان کند، از این رو با استفاده از تکنیکهای بیانی و فـنون ادبی به ویژه به کمک استعارات و تشبیهات، مضمونهای گفته شده را در قالب تعبیرات تازه خود میریزد تا صور خیال را زندهتر سازد. ضمن اینکه شاعر اصرار دارد از کلمات، معانی صریح آنها را اراده نکند. توجه ویژه او بـه صورت و فرم به اندازهای است که او را در ردیف دو سه شاعر بزرگ فرمالیست شعر فارسی جای میدهد. ویژگیهای سبک شخصی او هر یک به نوعی در ارتباط با صورت و فـرم اسـت. وحـشی علاوه بر کاربرد الفاظ زیبا، به معنا و محتوای سخن خود نیز توجه دارد. تصویر آفرینی های زیبای او در غزل گویای همین مطلب است.
وحشی در تشبیهات خود به دنبال خلق افقهای مـعنایی و تصویرسازیهای نو و بدیع است، از این رو هر مضمون برای او از دیدگاههای مختلف عرصه تجربه و خلق جدید واقع میشود؛ از عناصر بیانی به انواع تـشبیه و اسـتعاره نظر دارد و، چون شاعری درس خوانده و به علوم زمان خود، آگاه بود، تشبیهاتش بر مبنای اطلاعات علمی ساخته شده است.
سر و جان است در راهت نه آخر سنگ و خاک است این / بـه استغـنات میرم من نگاهی زیر پا میکن
وحشی در غزلهای خود به تلمیحات دینی و مذهبی، سامی و تاریخی، توجه بیشتری دارد. تلمیحاتی از قبیل آب بـقا، منصورحلاج، مور و سلیمان، کشتی نوح، طور عـشق، چشمه حیوان، باغ ارم، دارا و اسـکندر، لیلی و مجنون که از میان تلمیحات نام برده به چشمه حیوان نگاه ویژهای دارد. (۴)
مهمترین درونمایه غزلیات وحشی عـشق مجازی است. از تعداد ٣٩٥ غزل او در بیشتر غزلها معشوق زمینی است که برخاسته از تخیل شاعر در مضمون پردازی است. عشق و عرفان رکن اصلی فکر وحشی بافقی است. شاید بتوان گفت بزرگترین هنر او طبیعی بودن شعر اوست. این شـعر بیانگر عـشق و اشراقی است که در نفس او اتفاق افتاده است.
غزل وحشی آیینه تمام نمای احساسات لطیف و انفعالات روحی شاعر است؛ اینکه چـگونه بـا ترکیب سازیها و تصویر آفرینی های بدیع و بی سابقه احساسات درونی خود را به بهترین شیوه منعکس میکند، از او شـاعری صـاحب سبک ساخته است. غزل سرایی شیوه خاص اوست؛ از این رو زبان غزل او فراز و فرود بـسیار دارد.
شعر وحشی به دلیل انتخاب بسیار مناسب قافیهها و ردیفهای مـناسب به لحاظ موسیقایی بسیار غنی است. در اشـعار وحـشی، واژه های مشکل و ترکیبهای عربی بسیار کم دیده میشود امـا بـه جای آن از واژهها و ترکیبهای رایج زمان خود بسیار استفاده کرده است. او زبانی ساده و پر از صـداقت را بـر میگزیند و همین دلیلی است که در عهد خـود به عنوان تـواناترین شاعر مکتب وقوع محسوب میشود. (۵)
منابع:
١- از زبان شناسی به ادبیات، صفوی، کوروش، جلد اول نظم. تهران: سوره مهر، چـاپ سوم، ١٣٨٣،
٢- ادوار شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمد رضا، چ ٣، تهران: سخن، ١٣٨٤،
٣- بررسی مـنشأ وزن شـعر فـارسی، وحیدیان کامیار، تقی، چاپ سوم، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی،١٣٧٤،
٤- بیان و معانی، شمیسا، سیروس، تهران: فردوس. چـاپ هـشتم، ١٣٨٣،
٥- تحول شعر فارسی، موتمن، زین العابدین، تهران: طهوری،١٣٧٠