زن، از هویت انسانی تا کالایی در چرخه مصرف‌گرایی؛ برداشتی از مقاله توسعه و مبانی تمدن غرب شهید آوینی

به گزارش مجله خبری نگار،نهضت حضرت امام، نه تنها در سطح ساختار‌های سیاسی و اقتصادی، بلکه در قالب اندیشه و گفتمان نیز به بازخوانی مفاهیم عمیق پرداخت.

یکی از برجستگان این میدان اندیشه، سید مرتضی آوینی بود. کامران که پس از انقلاب اسلامی با نام سیدمرتضی شناخته شد، با تکیه بر آموزه‌های عمیق قرآنی و اندیشه‌های امام خمینی مسیر تازه‌ای در تفکر گشود. مقاله «مبانی توسعه و تمدن غرب» او نمونه‌ای روشن از تفکری است که جرئت عبور از قالب‌های مرسوم را داشت.

دوگانه توسعه‌یافتگی و توسعه‌نیافتگی

شهید آوینی در مقاله مذکور دوگانه «توسعه‌یافتگی و توسعه‌نیافتگی» را به چالش می‌کشد. او معتقد است این تقسیم‌بندیْ ارزشی و اصالت‌بخشی به توسعه است که از ریشه‌های غلط تمدن غرب نشأت گرفته است.

به باور آوینی، در تقسیم‌بندی اسلامی، ارزش اصالتاً نه از توسعه بلکه ازآن رشد است. «رشد» در آموزه‌های قرآنی، تلفیقی از تعالی معنوی و کمال مادی است که در نهایت به سعادت حقیقی انسان می‌انجامد. به تعبیر قرآن، «یتبیّن الرشدُ من الغَی»؛ رشد در مقابل گمراهی قرار می‌گیرد. اینجا «رفع فقر» و «تأمین مادی نیاز‌های جامعه» ارزشمند است؛ اما نه به‌عنوان هدف غایی، بلکه به‌عنوان بستری برای رشد معنوی آحاد جامعه.

اما در جوامع توسعه‌خواه، ماده‌محور است و هدف غایی توسعه چیزی جز مطامع مادی نیست.

توسعه‌یافتگی در این نگاه، از طریق افزایش مصرف رقم می‌خورد؛ هرچند مصرف‌گرایی مستلزم فراهم کردن نیاز‌های کاذب باشد. جوامع در این نظام، با تبلیغاتی که هیچ ارزشی را نمی‌شناسد، نیاز‌های جدید و توهمی خلق می‌کنند و انسان‌ها در چرخه‌ای از مصرف و تولید برای توسعه اقتصادی گرفتار می‌شوند.

زنان؛ ابزار تبلیغات یا محور رشد

یکی از نکات مورد اشاره آوینی، استفاده ابزاری از زنان برای تبلیغ کالا و گسترش مصرف‌گرایی است. تبلیغاتی که از تصویر زن نه به‌عنوان یک انسان متعالی، بلکه به‌عنوان وسیله‌ای جهت جذب توجه استفاده می‌کند. در این نگاه، زن به جای داشتن جایگاه محوری در رشد جامعه، به ابزار توسعه اقتصادی و کالایی در خدمت مصرف‌گرایی بدل شده است.

اما نگرش اسلامی، زن را نه وسیله‌ای در خدمت مصرف، بلکه عاملی کلیدی در رشد مادی و معنوی جامعه تلقی می‌کند. رشد معنوی که در خدمت تعالی انسان قرار دارد، به زن به‌عنوان محور تربیت نسل‌ها و عامل هموارکننده مسیر سعادت انسانی می‌نگرد.

استفاده ابزاری از زنان به‌عنوان جاذبه‌ای برای تبلیغات و توسعه مصرف‌گرایی همچنان رو به افزایش است و در فضای دیجیتال، این رویکرد حتی گسترده‌تر شده است. نمونه‌های چشمگیر این مسئله را می‌توان در پلتفرم‌هایی نظیر اینستاگرام مشاهده کرد، جایی که نمایش ظواهر و ظاهرگرایی، اغلب برای تبلیغ محصولات و فرهنگ مصرف به‌کار گرفته می‌شود.

کافی است به تبلیغات پلتفرم‌های اجتماعی نگاه کنیم؛ جایی که افراد -عموماً زنان- ترغیب می‌شوند که از یک سبک زندگی لاکچری و خیالی تقلید کنند و برای رسیدن به این تصویر، هزینه‌های سنگینی بپردازند. برند‌های جهانی سالانه میلیارد‌ها دلار برای استفاده از تصاویر زنان مشهور به‌عنوان الگوی تبلیغاتی هزینه می‌کنند.

بلاگر‌های اینستاگرامی با گرفتن تبلیغات چندمیلیونی، چون مانکن متحرکی سعی در به فروش رساندن البسه زنانه را دارند. صنعت مد و آرایش، بازاری چندین میلیارد دلاری است که زنان را به‌جای محور اندیشه و رشد، تبدیل به سوژه‌ای برای بازتولید یک سیستم مصرف‌محور می‌کند.

دوگانه اسلامی: رشد و غَی

از منظر آوینی، دوگانه اصلی در گفتمان اسلامی دوگانه «رشد» و «غَی» است، نه «توسعه‌یافتگی» و «توسعه‌نیافتگی». در این نگرش، هر آنچه جامعه را به سمت رشد روحی و تعالی معنوی هدایت کند، ارزشمند است. اگر سخن از رشد مادی به میان می‌آید، تنها تا زمانی اعتبار دارد که در خدمت رشد معنوی باشد.

این نگاه نه تنها هویت انسان‌ها، بلکه جامعه و تمدن را بر مبنای اهداف متعالی بازتعریف می‌کند. در چنین تمدنی، زنان دیگر ابزار تبلیغات نیستند، بلکه خود حاملان ارزش‌های معنوی و تربیتی جامعه به شمار می‌آیند.