به صدا در آمدن آژیر خطر در گنجینه جهانی لوت

به گزارش مجله خبری نگار، هرچند هیچ ندارد و صاف و پاک است، اما در دل آن جذابیت‌هایی نهفته است که شاید نتوان سال‌های سال هم به آن دست‌یافت.

کویر تاچشم کار می‌کند وسیع است و پرستاره، سکوتی است پر از هیاهو، دشت‌های نامحدود با رنگ طبیعت.

روز‌ها و شب‌هایی به طور کامل مخالف، روز‌ها آتش‌باران و شب‌ها خنک.

آفتاب کویر می‌سوزاند و مهتاب آن تو را تا بی‌نهایت آسمان صمیمی و صادق می‌برد.

اینجا گرچه چشمه‌ای روان نیست، اما در پس این چهره خشک، آبی به زلالی شبنم پنهان است. از زیبایی‌های کویر هر آنچه گفته شود بازهم قطره‌ای در مقابل اقیانوسی بیکران است.

نخستین اثر طبیعی

کویر لوت به‌عنوان نخستین اثر طبیعی ایران ۲۷ تیرماه سال ۱۳۹۵ از سوی کمیته جهانی یونسکو در کانون توجهات جهانی قرار گرفت. 

کویر لوت با مساحتی در حدود ۱۷۵ هزار کیلومترمربع، در شمال شرقی استان کرمان قرار دارد و در میان سه استان خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و کرمان گسترده شده و حدود ۱۰ درصد وسعت کشور را دربرگرفته است.

سابقه تمدنی بیش از ۵ هزار سال در حاشیه کویر لوت و کشف حدود سه‌هزار اثر تاریخی از این منطقه در نوع خود بی‌نظیر است که از جمله این کشفیات می‌توان به درفش پنج‌هزارساله شهداد اشاره کرد که قدیمی‌ترین درفش جهان محسوب می‌شود.

این کویر به‌عنوان گرم‌ترین نقطه زمین شناخته می‌شود به طوری که در سال ۲۰۰۵ با دمای ۷۰.۷ درجه سانتی‌گراد، رکورد گرم‌ترین دما در تمام زمین را از آن خود کرد. کویر لوت به سه واحد جغرافیایی لوت شمالی، مرکزی که کلوت‌ها و تپه‌های ماسه‌ای در آن قرار دارد و لوت جنوبی که غنی‌ترین پوشش گیاهی این کویر را دارد، تقسیم می‌شود.

دشت لوت کجاست؟

دشت لوت محدوده‌ای است بین استان‌های خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و کرمان. این دشت بین دو گسل نهبندان در شرق و نایبند در غرب قرار دارد. بخش شمالی آن در حد مدار ۳۲ درجه و بخش جنوبی در حد مدار ۲۸ درجه است. طول آن از شمال به جنوب حدود ۹۰۰ کیلومتر و غرب به شرق حدود ۳۰۰ کیلومتر است دشت لوت جایگاه رخداد زمین‌لرزه‌های بزرگ و مهمی بوده است.

اصطلاحات جغرافیایی که تاکنون به این خطه پهناور نسبت‌داده‌شده است عبارت‌اند از: چاله لوت (چاله لوت در کتاب ژئومورفولوژی کاربردی بیابان (فرسایش بیابانی) دکتر حسن احمدی معادل پلایا Playa یک واژه اسپانیائی است و به معنی حوزه مرکزی و یا به‌عنوان چاله داخلی است)، دشت لوت، کویر لوت، بیابان لوت و. ولی واژه «دشت لوت» در برگیرنده تمامی واژه‌های دیگر است. در پای کوه‌های مشرف به کویر بزرگ لوت آثاری از سکونت انسان در هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح مشاهده شده است.

بزرگ‌ترین ناحیه جمعیتی دشت لوت «شهداد» است که درگذشته‌های دور به آن خبیص می‌گفتند. دره سیرچ و ناحیه مسکونی آن به همین نام یکی از زیباترین چشم‌انداز‌های سرسبز حاشیه این دشت اسرارآمیز است.

اشکال شگفت‌انگیز

مرتفع‌ترین هرم‌های ماسه‌ای دنیا در لوت است. مرتفع‌ترین هرم‌های شناخته شده دنیا حداکثر ۳۰۰ متر ارتفاع دارند (لیبی)، اما در لوت ارتفاع برخی هرم‌ها گاه به ۴۸۰ متر هم می‌رسد. 

۴۰ مخروط آتشفشان کواترنر در سطح دشت لوت وجود دارد. پهنه‌های وسیع ماسه و ریگ با طیف رنگی قهوه‌ای روشن تا خاکستری و سیاه نظیر «گدار باروت» در این دشت خودنمایی می‌کند که، چون خاک آن سیاه و شبیه باروت است به این نام خوانده می‌شود.

کلوت‌ها

دشت لوت به سه واحد جغرافیایی تقسیم شده است

لوت شمالی

از عناصر ریگ، شن و ماسه تشکیل شده است و حد جنوبی آن را بریدگی‌های نامنظم مشرف به چاله «رود شور بیرجند» تشکیل می‌دهد. ناهمواری‌های ماسه‌ای به شکل سفره‌های ماسه‌ای در آن وجود دارد.

لوت مرکزی

شگفت‌انگیز‌ترین قسمت دشت لوت است. در قسمت‌های شرقی لوت مرکزی تپه‌ها و توده‌های عظیم و به هم پیوسته ماسه‌ای قرار گرفته و سطح قابل‌توجهی از لوت را به عرض متوسط ۵۲ کیلومتر وطول متوسط ۱۶۲ کیلومتر پوشانده است. بخشی از ناهمواری‌های لوت مرکزی دارای پوشش گیاهی بوده و بخش غربی آن بدون پوشش گیاهی است. از نظر زمین‌ریخت‌شناسی لوت مرکزی به سه منطقه اصلی (از غرب به شرق) تقسیم شده است.

دشت‌سر

دارای عرض ۵ تا ۱۰ کیلومتر است که به‌صورت نواری سطح آن را ماسه و لای (silt) و نمک پوشانده است (جنوب شهداد)

کلوت‌ها

کلوت‌ها (کلوت اصطلاح محلی است) به خندق‌های بسیار عظیم که حاصل فرسایش آبی و بادی است اطلاق می‌شود که به‌عنوان پدیده‌ای بی‌نظیر در دنیا شناخته شده است. 

«رود شور» در مرطوب کردن دیواره این کلوت‌ها اثر کافی داشته و فرسایش‌های آنها را تسهیل کرده است. منطقه کلوتی در ۴۳ کیلومتری شهداد (۲۴ کیلومتری ده سیف) قرار دارد و مساحتی به عرض متوسط ۸۰ کیلومتر و طول متوسط ۱۴۵ کیلومتر را تشکیل داده است.

مهم‌ترین بادی که دیواره‌های کلوت‌ها را فرسایش می‌دهد باد‌های ۱۲۰ روزه سیستان است. در فاصله کلوت‌ها زمین پوشیده از ماسه‌بادی است.

تپه‌های ماسه‌ای

در شرق لوت مرکزی منطقه‌ای به عرض ۵۰ کیلومتر و طول ۱۰۰ کیلومتر وجود دارد که ارتفاع تپه‌های ماسه‌ای آن تا ۵۰۰ متر هم می‌رسد.

لوت جنوبی (لوت زنگی): غنی‌ترین قسمت چاله لوت از نظر پوشش گیاهی است.

شکار شهاب‌سنگ

نبکا پدیده شگفت‌انگیز

در حدود ۲۰ کیلومتری شهداد، درختان و درختچه‌های گز در گلدان‌های بیابانی لوت جای گرفته‌اند که به آن نبکا گفته می‌شود یا تل‌های گیاهی.

نبکا‌ها بیشتر در سطح هموار که میزان ماسه آن متوسط و سطح آب زیر زمین بالا بوده و یا رطوبت کافی برای حیات پوشش گیاهی باشد ظاهر می‌شوند. عناصر تشکیل‌دهنده نبکا شامل ماسه لای، رس و سلت است.

اما قسمت اعظم این کویر ۱۷۵ هزار کیلومترمربعی در نواحی شرق ایران در خراسان جنوبی قرار می‌گیرد.

این منطقه ضمن دارابودن شرایط جغرافیایی خاص که از آن میان می‌توان به گرم‌ترین نقطه زمین در سال‌های مختلف اشاره کرد واجد جذابیت‌های خاص زمین‌شناسی است که گاهی در دنیا منحصربه‌فرد بوده و به‌ندرت مورد شناسائی و اکتشاف قرار گرفته است.

یکی از فعالان اکتشاف معدنی در خراسان جنوبی به همراه گروهی از علاقه‌مندان منطقه طی ادوار گذشته دستاورد‌های بسیاری در کویر لوت داشته‌اند.

به گفته دکتر علیرضا عابدی اولین هدف آنها در شناسائی لوت شکار شهاب‌سنگ‌ها بوده است. شهاب‌سنگ‌ها قطعات و اجرام آسمانی هستند که از مسیر جو وارد کره زمین شده و در صورت سالم ماندن در سطح زمین یافت می‌شوند.

این اجرام به دلیل غلظت بالای جو بیشتر در اثر اصطکاک ذوب و نابود شده، اما به‌ندرت قدرت عبور داشته یا به سطح زمین سقوط می‌کنند.

قسمت اعظم شهاب‌سنگ‌های شناخته شده دارای عمری کمتر از ۵۰ هزار سال هستند چرا که در صورت افزایش قدمت به‌تدریج در فرایند‌های زمین‌شناسی دچار فرسودگی می‌شوند.

بارش شهاب‌سنگ در تمام کره خاکی یکسان است و اینکه حدود ۶۵ درصد آنها در قطب و ۳۰ درصد در کویر‌ها شناسایی شده فقط به دلیل امکان تشخیص آنها از سنگ‌های اطراف است.

حیات دایناسور‌ها

بنابراین وجود کویر لوت و این ویژگی منحصربه‌فرد، آن را به‌عنوان بزرگ‌ترین قابلیت شکار شهاب‌سنگ مطرح می‌کند.

از دیگر قابلیت‌های کویر لوت ساختار‌های زمین‌شناسی رسوبی و وجود سنگ‌هایی با سن ۶۵ تا ۲۴۰ میلیون سال است که قدمت آنها به همان دوران حیات دایناسور‌ها برمی‌گردد. 

عابدی می‌گوید: وجود ساختار‌های سنگی مؤید وجود این حیوانات عظیم‌الجثه بوده و شناسائی رد پای این حیوانات توسط احمد رونقی در سال گذشته حضور آنان در این منطقه را محرز و بنابراین شکار و شناسائی فسیل‌های آنان را محتمل می‌کند.

از دیگر مستندات مربوط پیداشدن قطعه‌سنگی شبیه به ناخن دایناسور توسط عضو دیگر گروه عابدی علیرضا چاجی است که مطالعه در مورد آن ادامه دارد.

شناسایی آلا باستر

علاوه بر این موارد او شناسائی آلا باستر یا رخام‌های گچی را از دیگر جذابیت‌های کویر لوت دانسته و معتقد است آب‌وهوای دیرین این منطقه شرایط تشکیل این کانسار‌های خاص را فراهم آورده است (آلا باستر همان توده‌های گچی است که به دلیل نرمی بسیار در ساخت انواع مصنوعات گچی مورداستفاده قرار می‌گیرد).

وی وجود کهربا را به دلیل الگوی مشخص اکتشافی آن که ارتباط تنگاتنگ آن را با شرایط پوشش جنگلی دوران‌های قدیم زمین‌شناسی منطقه بیان می‌کند مسلم می‌داند. به عقیده او کهربا که همان شیره درخت کاج است و اولین‌بار در سواحل کشور‌های اسکاندیناوی شناسائی و استخراج شده در دوران‌های قدیم در این منطقه از ایران نیز وجود داشته است که پیداکردن قطعه کوچکی حاوی فسیل مارمولک توسط وی از دلایل محکم امکان شناسائی این گونه ذی‌قیمت در شرق ایران است.

ذخیره‌ای ارزشمند از جذابیت‌های منحصر به فرد

او با حدود ۳۰ سال فعالیت مستمر معدنی و طبیعت‌گردی در شرق ایران معتقد است مناطق شرق ایران با دارابودن ۱۰ درصد کویر‌های کشور و دارابودن اختلاطی از تمام انواع سنگ‌های آذرین، رسوبی و دگرگونی با سنین مختلف زمین‌شناسی (از پرکامبرین تا عهد ناصر) تأثیرپذیری از تمام دوران‌های کوه‌زایی و کانی‌زایی، ... ذخیره‌ای ارزشمند از جذابیت‌های منحصر است که ضمن دارابودن پتانسیل‌های اقتصادی، قابلیت‌های بسیاری در بحث ژئو توریسم (زمین‌شناسی و زمین گردی) هم دارد.

زهرا رضایی ملکوتی، مدیر پایگاه میراث جهانی بیابان لوت در خراسان جنوبی هم ابتدا به اقدامات انجام شده قبل از جهانی‌شدن بیابان لوت در حوزه خراسان جنوبی اشاره می‌کند و می‌گوید: تملک، مرمت و تجهیز دفتر پایگاه بیابان لوت در روستای دهسلم، مرمت و بهسازی دفتر پایگاه شامل (مرمت فضا‌های داخلی، مرمت نما‌های بیرونی، بام‌سازی، محوطه‌سازی، سنگ‌فرش کوچه ورودی پایگاه، جداره‌سازی نما‌های کوچه ورودی پایگاه، احداث سرویس بهداشتی، مرمت و تجهیز مهمان‌سرای پایگاه)، مرمت و اجرای دیوار چینه‌ای نخلستان و مسیر گردشگری روستا، بهسازی و ساماندهی روستا قبل از عزیمت هیئت ارزیاب یونسکو، نصب تابلو‌های معرفی جاده‌ای و در محل، برای معرفی جاذبه‌های بیابان لوت و روستای دهسلم از جمله این اقدامات است.

به صدا درآمدن آژیر خطر در گنجینه جهانی لوت

وی ادامه می‌دهد: بعد از جهانی‌شدن بیابان لوت نیز اقدامات، چون ادامه و تکمیل عملیات مرمتی پایگاه، تجهیز پایگاه، بهسازی تابلو‌های معرفی جاده‌ای و در محل، ساماندهی صنایع‌دستی و نخلستان روستا، ایجاد فضای نمایشگاهی و معرفی در محل دفتر پایگاه برای هدایت بهتر گردشگران، ساخت خانه‌های بوم‌گردی و کمپ کویرنوردی در روستای دهسلم، کمک از دانش‌آموزان روستا به‌عنوان همیار میراث‌فرهنگی، ایجاد نمایشگاه‌های صنایع‌دستی محلی، استانی و ملی و. نیز انجام شد.

اما آن چه اکنون به معضل سر راه این اثر جهانی خراسان جنوبی قرار دارد به گفته مدیر پایگاه جهانی بیابان لوت این است که حضور بی‌ضابطه گردشگران در بیابان لوت سبب تخریب و آسیب به این اثر جهانی شده و می‌شود.

دیگر این که انجام فعالیت‌های مخرب ورزشی، تفریحی در بیابان لوت از جمله آفرود، ریختن زباله‌های مختلف در بیابان لوت توسط گردشگران و آسیب و تنش‌های وارده به گیاهان و جانوران بیابانی که سبب ازبین‌رفتن آنها می‌شود.

بعلاوه حضور برخی گردشگران در بیابان لوت بدون هماهنگی و کسب مجوز، نبود راهنمایان مجرب و آشنا به زبان انگلیسی برای هدایت گردشگران و نبود همکاری مناسب دستگاه‌های دولتی و بخش خصوصی به‌منظور معرفی، حفظ و نگهداری بیابان جهانی لوت نیز از دیگر چالش‌های پیشرو است.

منبع: فارس-هاجر فرخ‌نژاد