خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی با توسعه کشت دیم

به گزارش مجله خبری نگار/ایران-زینب صفری: امنیت غذایی از اساسی‌ترین پایه‌های امنیت ملی هر کشور محسوب می‌شود. اتخاذ تدابیر متناسب با جغرافیای طبیعی و سیاسی در راستای دسترسی فیزیکی و اقتصادی همه آحاد مردم به غذای کافی و سالم، زیرساخت لازم و ضروری برای پیشرفت کشور است. با تقاضای غذایی روزافزونِ جامعه در حال رشد و محدودیت در منابع آب تجدیدپذیر و متعاقباً محدودیت در توسعه اراضی فاریاب، کشت دیم به مراتب نقش مهم‌تری در آینده ایفا خواهد کرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد کشت دیم کشور به طور بالقوه- به تنهایی و فارغ از ظرفیت کشاورزی آبی- توان تأمین خودکفایی در غذا‌های اساسی کشور بویژه گندم را دارد. به طور کلی تولید محصولات کشاورزی متکی بر دو روش کشت دیم و کشت آبی است.

کشت آبی به سیستمی اطلاق می‌شود که فرایند تولید در آن وابسته به آبیاری بوده و جهت تأمین آب مورد نیاز این اراضی، وابسته به ذخایر آب‌های تجدیدپذیر هستیم. روش دیگر در تولید محصولات کشاورزی، روش کشت دیم است که در این نوع از کشت، رشد و تولید محصول متکی بر بارندگی‌ها و رطوبت ذخیره شده در خاک بوده و نیازی به انجام آبیاری و استفاده از ذخایر آب‌های تجدیدپذیر ندارد. این مزیت با توجه به شرایط اقلیمی و ذخایر آب‌های تجدیدپذیر کشور یک مزیت کلیدی محسوب می‌گردد. در واقع با توسعه کشت دیم بدون هیچ‌گونه مصرف اضافی از منابع آبی تجدیدپذیر کشور، ظرفیت‌های تولید غذا افزایش خواهد یافت. مطالعه منابع آبی کشور و میزان بارندگی‌ها نشان می‌دهد که سالانه از کل ۴۳۰ میلیارد مترمکعب آب ورودی به کشور حدود ۳۰۰ میلیارد مترمکعب در اثر تبخیر از دسترس خارج می‌شود.

درحالی که با مدیریت علمی و به‌کارگیری اصول صحیح کشت دیم می‌توان این منابع عظیم آبی (آب سبز) را در راستای تأمین غذای کشور به کار گرفت؛ از طرف دیگر کشور ایران دارای منابع خاکی فراوانی است که در صورت مدیریت صحیح کشت دیم، کیفیت آن‌ها ارتقا یافته و نفوذپذیری آب حاصل از بارش را افزایش می‌دهد.

این رهیافت موجب تقویت ذخایر زیرزمینی آب خواهد شد. با این حال، اما توسعه کشت دیم مبتنی بر پژوهش طی سال‌های پیش رو به دلیل خشکسالی و کاهش روزافزون منابع آبی اجتناب‌ناپذیر خواهد بود، اما تحقق آن به عقیده کارشناسان، به تغییر نگاه سنتی کشاورزان و تولیدکنندگان نسبت به این شیوه زراعت و در حقیقت به ایجاد تحول در روش سنتی کشت نیاز دارد.

اکنون و در شرایطی یافته‌های پژوهشی و بستر توسعه کشت دیم در ۱۶ استان کشور مهیاست که به نظر می‌رسد تصور سنتی روستائیان و کشاورزان نسبت به زراعت دیم جزو موانع پیش رو در سطح کشور به شمار می‌رود و شاید به همین دلیل هم ۹۰ درصد کشاورزی در ایران برعکس آنچه که در دنیا اتفاق می‌افتد، آبی است. در همین خصوص خبرنگار ایران اقتصادی سراغ داوود داداشی، کارشناس کشاورزی و امنیت غذایی رفته تا به بررسی جوانب مختلف توسعه کشت دیم در کشور بپردازد.

کشت دیم در وضعیت فعلی کشاورزی ایران می‌تواند چه نفشی ایفا کند؟

کشاورزی از جهات مختلف برای یک کشور و جمعیت آن دارای اهمیت است کشاورزی در کشور ما بنا به دلایل مختلف اهمیت دوچندانی دارد که از جمله می‌توان به اهمیت در اشتغالزایی و اقتصاد اشاره کرد. در کشور ما به دلیل ساختار جمعیتی متفاوت با خیلی از کشور‌های دیگر و همچنین ماهیت ایدئولوژیک نظام جمهوری اسلامی، کشاورزی دارای اهمیت فوق‌العاده‌ای از نظر فرهنگی و سیاسی نیز می‌باشد. شاخص‌ترین اهمیت کشاورزی در تأمین امنیت غذایی جمعیت کشور می‌باشد. کشاورزی به عنوان تنها منبع تأمین غذای جمعیت جهان محسوب می‌شود، با توجه به روند رو به افزایش جمعیت جهان و وجود برخی مشکلات و محدودیت‌ها در صنعت کشاورزی دنیا و همچنین عدم تعادل در عدالت غذایی جمعیت جهان، برخی صاحب نظران و کارشناسان سیاسی و نظامی پیش بینی می‌کنند که در سال‌های آینده ابزار رقابت‌های جهانی برای تسلط بر دیگران تنها به توسعه تسلیحات نظامی محدود نمی‌شود، بلکه غذا نیز به عنوان یک ابزار راهبردی در تغییر نظام‌های سیاسی و خطوط جغرافیایی کشور‌ها و فشار و تسلط بر ملت‌ها نقش مهمی ایفا خواهد نمود. نمونه برخی از این فشار‌ها و تحریم‌ها را در تاریخ می‌توان یافت، حتی یکی از بزرگ‌ترین فاجعه‌های غذایی جهان در کشور ایران اتفاق افتاده است.

علاوه بر این موضوعات، نیاز به افزایش جمعیت کشور و تغییر سیاست‌های جمعیتی در راستای افزایش آن، به عنوان یک نیاز ایدئولوژیک و راهبردی، ضرورت توجه ویژه به کشاورزی را صدچندان می‌کند، علاوه بر آن کشور ایران به عنوان یک کشور محوری در جبهه مقاومت بایستی بتواند نیاز‌های علمی، تحقیقاتی و نهاده‌های کشاورزی کشور‌های هم پیمان خود را نیز تأمین نماید تا زمینه استقلال آن‌ها از بیگانگان فراهم گردد بنابراین پر واضح است که باید به سمت توسعه کشت محصولات کشاورزی از طریق دیم یا آب باران حرکت کرد تا بتوانیم امنیت غذایی کشور را تأمین کنیم.

آیا با توسعه کشت دیم می‌توانیم به خودکفایی در بسیاری از محصولات کشاورزی نائل شویم؟

طبق برنامه‌ای ۱۰ ساله، کشورمان باید در هشت محصول کشاورزی از سال ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۴ به خودکفایی می‌رسید یا تا حدود زیادی از میزان وابستگی کاسته می‌شد.

با این حال آن‌طور که پیداست، کشورمان همچنان نتوانسته در تولید این محصولات به خودکفایی برسد، هرچند که در آستانه خودکفایی گندم هستیم، ولی نمی‌توان از ارزبری گسترده واردات هفت محصول دیگر کشاورزی که از آن‌ها به‌عنوان محصولات اساسی و استراتژیک کشاورزی یاد می‌شود، غافل ماند.

کشورمان با روی آوردن به خاک‌ورزی حفاظتی و توسعه کشت دیم می‌توانست تا حدود زیادی در تولید جو، گندم و برخی دانه‌های روغنی خودکفا شود، ولی مسئولان امر همچنان نتوانسته‌اند آن‌طور که باید از این ظرفیت بزرگ اراضی دیم کشاورزی بهره ببرند؛ بنابراین می‌توان گفت با توجه به شرایط اقلیمی ایران، تولید دیم برای کشور ناگزیر است، با این حال به دلیل نبود قانون در این زمینه، هیچ متولی خاصی برای بهبود وضعیت تولید دیم در کشور وجود ندارد. حدود ۷۰ درصد از منابع آبی ما، آب سبز و مناسب تولید دیم است.

ظرفیت تولید محصولات دیم در کشورمان چقدر است؟

آمار‌ها گویای آن است که حدود ۲۱ میلیون هکتار اراضی قابل استفاده دیم در کشور داریم که با استفاده از آبیاری تکمیلی می‌توانیم میزان تولید دیم در کشور در پنج محصول گندم، جو، کلزا، نخود و عدس را به بیش از ۶۸ میلیون تن در سال برسانیم که این امر می‌تواند خودکفایی بسیاری از این محصولات را رقم بزند.

این امر طبیعتاً می‌تواند ضامن امنیت غذایی کشور بوده و جلوی ارزبری واردات این محصولات را بگیرد. حتی با توجه به این میزان تولید می‌توانیم مازاد محصولات دیم را به سایر کشور‌های همسایه صادر کرده و از این طریق ارزآوری مناسبی برای کشورمان به ارمغان آوریم.

برای تحقق این امر وزارت جهاد کشاورزی باید مقوله به‌زراعی و به‌نژادی (اصلاح بذور و ارقام محصولات کشاورزی) را در دستور کار خود قرار دهد، چون در وضعیت فعلی در زمینه بذر به واردات وابسته هستیم که این امر ریشه در کم‌کاری و اهمال مسئولین سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی دارد.

ظرفیت بالقوه کشت دیم در تولید گندم چقدر است؟

در حال حاضر عملکرد بالفعل محصول زراعی گندم حدود یک پنجم متوسط عملکرد بالقوه آن است؛ لذا با لحاظ کردن فرصت‌های توسعه سطح زیر کشت و ارتقای عملکرد در واحد سطح، ظرفیت بالقوه کشاورزی دیم در ایران با سرانه مصرف فعلی کفاف تأمین گندم ۲۸۴ میلیون نفر را خواهد داد. شایان ذکر است در محاسبه ظرفیت بالقوه تولید گندم در کشت دیم، سهم این محصول در شرایط بالقوه برابر با سهم آن در شرایط بالفعل فرض شد، به عبارت دیگر در کنار تولید سایر محصولات زراعی دیم، می‌توان تولید گندم دیم را به این میزان افزایش داد. ذکر این نکته نیز ضروری است که عملکرد‌های لحاظ شده در محاسبات این پروژه، عملکرد‌های بالقوه فعلی (دست‌یافتنی) است نه عملکرد‌های آرمانی، چرا که با اتکا به روش‌های به‌نژادی بدون شک می‌توان ارقامی تولید کرد که میزان عملکرد آن‌ها بالاتر از عملکرد‌های بالقوه فعلی باشد.

هم‌اکنون کشت محصولات دیم در کشورمان با چه مشکلاتی روبه‌روست؟

یکی از اساسی‌ترین ضعف‌های کشاورزی دیم کشور، پایین بودن عملکرد محصولات زراعی می‌باشد، به عنوان مثال عملکرد گندم دیم کشور به‌طور متوسط در اکثر سال‌ها پایین‌تر از ۱۰۰۰ کیلوگرم در هکتار بوده است، در صورتی که پتانسیل ارقام مورد کشت خیلی بالاتر از این عملکرد مزرعه‌ای (۱۰۰۰ کیلوگرم) می‌باشد، بنابراین توجه بر بهبود عملکرد مزرعه‌ای ارقام دیم می‌تواند توان تولیدی دیم کشور را به‌طور چشمگیری افزایش دهد.
از طرف دیگر نباید از نقش سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی نیز غافل ماند، این سازمان با وجود آنکه بیشترین بودجه تحقیقاتی کشور را می‌گیرد، ولی در عمل صرفاً به تولید مقاله و کتاب بسنده کرده و در زمینه ترویج و آموزش کشاورزان کار خاصی انجام نمی‌دهد.

بدون شک این سازمان عریض و طویل باید تغییرات ساختاری اساسی در خود ببیند تا شاهد آن باشیم که تولید محصولات کشاورزی در هکتار با افزایش روبه‌رو بوده و شاهد خودکفایی در بسیاری از محصولات کشاورزی باشیم.

توسعه عملیات آبخیزداری و آبخوانداری چه کمکی می‌توانست به این امر کند؟

هم‌اکنون تنها ۳۰ درصد از آب‌های ناشی از بارندگی در کشورمان به زیر زمین انتقال داده می‌شوند، این در حالی است که می‌توانیم با بهره‌گیری از آبخیزداری، مانند سایر کشور‌های جهان از مزایای آن برای توسعه تولید محصولات کشاورزی بهره ببریم. طبیعتاً وقتی آب به دل سفره‌های زیرزمینی انتقال داده شود، شاهد آن هستیم که از میزان فرسایش خاک در اراضی کشاورزی جلوگیری شده و در فصول گرم نیز آب کافی برای تولید محصولات کشاورزی خواهیم داشت.