قلعه والی؛ یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی شهر ایلام

به گزارش مجله خبری نگار،ایلام، شهری زیبا است که در غرب ایران و در میان گروهی از کوه‌های استوار قرار گرفته است. این شهر که در ارتفاعات بالا جای گرفته و از آب و هوای معتدل بهاری و کوهستانی برخوردار است، در دوره قاجار مورد توجه والی وقت بود. ایلام در دوران قاجار به «پشتکوه» معروف بوده و یک قرارگاه تابستانی خوب برای والی وقت به حساب می‌آمد. قلعه والی یکی از شاخص‌ترین آثار تاریخی و جا‌های دیدنی ایلام است که از زمان حکومت قاجار بر جای مانده است. در این گزارش می‌خواهیم با این قلعه تاریخی بیشتر آشنا شویم.

تاریخچه قلعه

قلعه والی در سال ۱۳۲۶ هجری قمری و به دستور «غلام رضا خان والی» در محله‌ای به نام «حسین‌آباد فیلی» که به‌عنوان «ده بالا» مشهور بوده، احداث شد. این قلعه در زمینی به بزرگی ۲۵۰۰ مترمربع ساخته شده است. این‌گونه به نظر می‌رسد که هدف غلام رضا خان والی از احداث این قلعه، ساخت مکانی برای اقامت خود در فصل تابستان بوده است.

بعد از اینکه ساخت قلعه والی به پایان رسید، غلام رضا خان دستور داد تا کتیبه‌ای به طول ۱۸۰ سانتی‌متر به خط نستعلیق حکاکی و سپس بر بالای ورودی شرقی بنا نصب شود، ولی در جریان جنگ تحمیلی این کتیبه سقوط کرد و هم‌اکنون نیز در بخش دیگری از قلعه نگهداری می‌شود.

معرفی قلعه

زیربنای قلعه والی چیزی در حدود ۱۵۰۰ مترمربع است. این قلعه دارای یک حیاط مرکزی به مساحت ۷۰۰ مترمربع است. این حیاط از سه سمت به‌وسیله عمارت احاطه شده است. آب این قلعه توسط چشمه «بی بی» تامین می‌شده که آب این چشمه با استفاده از تنبوشه، به محدوده حیاط مرکزی قلعه منتقل می‌شده است. عمده مصالح به کار رفته در ساخت قلعه والی، شامل آجر و در مواردی سنگ است.

نمای جنوبی قلعه شکلی شبیه به ذوزنقه دارد. قلعه ابتدا در فضایی کاملا باز ساخته شده بود، ولی با توسعه شهرنشینی و گسترش شهر ایلام، هم‌اکنون اطراف آن با ساختمان‌های مختلف احاطه شده است. سمت شمال قلعه با یک کوچه شش متری و سمت غربی آن با یک خیابان هشت متری همسایگی دارد. همچنین در قسمت شرقی آن نیز اداره کل امور دارایی ایلام به چشم می‌خورد و جنوب آن به خیابان پاسداران منتهی شده است.

در ضلع شمالی قلعه والی، قسمت شاه‌نشین آن به چشم می‌خورد که بسیار بزرگ‌تر از بقیه اتاق‌های قلعه است. در وسط شاه‌نشین نیز یک حوض کوچک قرار دارد که ابتدا با سنگ مرمر تزیین شده بود و سپس بعد از بازسازی با کاشی‌های رنگی زیبا آراسته شده است. بیشتر اتاق‌های قلعه والی به‌صورت تودرتو بنا شده‌اند و این بدان معنا است که با هم ارتباط داخلی دارند.

درمجموع باید گفت که قلعه والی دارای ۵ اتاق کوچک، ۲۰ اتاق بزرگ، ۴ ایوان و ۲ تراس کوچک در ضلع جنوبی است. ضلع‌های شرقی و غربی قلعه والی به‌صورت متقارن با هم ساخته شده‌اند و حدود ۸۰ سانتی‌متر نیز با کف حیاط اختلاف ارتفاع دارند. سه راه‌پله که زاویه چرخشی ۹۰ درجه نیز دارند، وسیله ارتباطی محیط قلعه با پشت بام آن هستند.

همچون سایر قلعه‌ها، قلعه والی نیز برج نگهبانی دارد. این قلعه دارای دو عدد برج نگهبانی است که به‌صورت نیم دایره ساخته شده‌اند و در آن‌ها کنگره‌هایی برای استقرار نگهبان‌ها وجود دارد. در داخل راهرو‌های قلعه نیز طاق‌نما‌هایی وجود دارد که محل قرارگیری نگهبانان قلعه بوده است.

قلعه والی دارای سه در ورودی است که در بخش‌های غرب، شرق و جنوب قلعه ساخته شده‌اند. ورودی اصلی این قلعه در ضلع جنوبی واقع شده است و به‌وسیله ۱۱ عدد پله ۲۰ سانتی‌متری به داخل اتاق نگهبانی و پس از آن با ۸ پله دیگر به کف حیاط قلعه منتهی می‌شود. ورودی اصلی قلعه والی به سبک و سیاق یونانی ساخته شده بود و دو ورودی دیگر که با راهرو‌هایی سرپوشیده به حیاط متصل می‌شدند، کاربرد خصوصی داشتند یعنی برای عبور مهمانان قلعه استفاده می‌شدند.

حال به برخی از زیبایی‌های این قلعه می‌پردازیم. به‌محض ورود به حیاط قلعه قطعا درختان کهنسال کاج و حوض مستطیل شکل موجود در آنجا توجه شما را جلب خواهند کرد. این درختان زیبایی خاصی به قلعه داده‌اند.

در معماری و ساخت بنا نیز از عواملی استفاده شده است که باعث جذابیت هرچه بیشتر قلعه والی شده‌اند. از جمله زیبایی‌های معماری و ساخت بنا می‌توان به تراس‌های سرپوشیده واقع در ضلع جنوبی قلعه که همراه با پنجره‌های مشبک با شیشه‌های الوان هستند، نرده‌های مشبک آجری به رنگ زیبای فیروزه‌ای، اورسی‌ها، ستون‌های دایره‌ای قلعه، سرستون‌های نقش‌دار و قوس‌های کمانی و تزیینی قلعه اشاره کرد.

در سقف اتاق‌های قلعه نیز آیینه کاری‌هایی به‌صورت معمول انجام گرفته است که بخشی از این آیینه‌کاری‌ها در اتاق‌های ضلع غربی برجای مانده‌اند که در نوع خود بسیار زیبا و جذاب نیز هستند. همچنین در مورد گچ‌بری‌های انجام شده روی دیوار‌ها و سقف اتاق شاه‌نشین باید گفت که این گچ‌بری‌ها دارای نقوش جالبی از گل‌ها و گیاهان هستند.

بازسازی و مرمت قلعه

در زمان وقوع جنگ تحمیلی، بخش کوچکی از قلعه والی تخریب شد که در حدود ۵ درصد ارزیابی شد. این مسئله باعث شد تا در سال ۱۳۶۷، سازمان میراث فرهنگی تصمیم به آغاز عملیات مرمت این اثر تاریخی ارزشمند کند. عملیات بازسازی قلعه در سال ۱۳۶۹ پایان پذیرفت. در این بازسازی سعی بر آن بود تا سبک معماری آن حفظ شود، ولی تغییرات کوچکی نیز در بنا همچون تعبیه تیرآهن در سقف ایوان‌های قلعه و سقف خرپشته‌ها داده شد.

ذکر این نکته لازم است که هم‌اکنون موزه مردم‌شناسی ایلام نیز در محل قلعه والی برپا شده و آماده به تصویر کشیدن تاریخ مردم این خطه از کشورمان برای بازدیدکنندگان گرامی است.

ثبت در آثار ملی

قلعه والی به‌عنوان یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی استان ایلام که یادگاری برجای مانده از دوران قاجاریه در ایران است، در تاریخ ۱۹ خرداد سال ۱۳۷۶ هجری شمسی و با شماره ثبت ۱۷۹۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

دسترسی

برای بازدید از قلعه والی، باید به‌سمت شرق شهر ایلام و خیابان پاسداران بروید.