تزلزل جایگاه جهانی «تولید علم» ایران

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: تعلل و کم کاری کنیم، رقبا به ویژه کشور‌های منطقه خیلی زود جایگاهمان را می‌ربایند. همان طورکه در برخی رتبه بندی‌های بین المللی «تولید علم»، با تاسف باید گفت که همسایه غربی جایگاه ما را تصاحب کرده است.

ایران در رتبه بندی جهانی تولید علم

ایران در سال‌های اخیر، در رتبه بندی پایگاه‌های معتبر بین المللی مرتبط با «تولید علم» جایگاه ۱۵ جهان و اول منطقه را به خود اختصاص داده بود، اما حالا شرایط کمی متفاوت و البته نگران کننده شده است.

آن طور که دکتر پیمان صالحی معاون پژوهشی وزارت علوم اظهار کرده است، ایران در یکی از رتبه بندی‌ها جایگاه خود را به ترکیه داده است. توضیحات صالحی در گفتگو با مهر را مرور کنیم: «رتبه بندی‌های تولید علم براساس دو پایگاه معتبر علمی اسکوپوس و وب آو ساینس هر ساله اعلام می‌شود، در «پایگاه اسکوپوس» ما رتبه ۱۵ سال ۲۰۲۱ را حفظ کرده و از عربستان و ترکیه نیز جلوتر هستیم، اما در «پایگاه وب آو ساینس» رتبه ما در مقالات پر استناد از ۱۵ به ۱۷ رسیده و کشور ترکیه جلوتر از ما قرار گرفته است.»

او تاکید می‌کند که «به هر حال روند تولیدات علمی در کشور ما رو به رشد است، ولی کشور‌های دیگر سرمایه گذاری‌های زیادی در این زمینه انجام داده اند که این روند آن‌ها را تغییر داده است.»

عربستان از ما سبقت می‌گیرد؟

اما با توجه به رویکرد‌های جدید کشور‌های عربی منطقه و سرمایه گذاری‌های کلان آن‌ها در ابعاد گوناگون توسعه‌ای به ویژه در فناوری، این پرسش مطرح است که آیا ممکن است، روزی عربستان در موضوعی همچون «تولید علم» از ما سبقت بگیرد؟ در این باره معاون پژوهشی وزیر علوم پاسخ می‌دهد: «اکنون عربستان سعودی براساس شیبی که دارد، به زودی به ما نخواهد رسید، ولی یکی از کار‌هایی که برای افزایش تولید علم انجام داده اند این است که هزینه‌های بسیار سنگینی در این زمینه داشته و سعی دارند همکاری‌های بین المللی خود را افزایش دهند.»

آیا آن‌ها مقالات ISI را می‌خرند؟

حال درباره این که، عربستان چگونه در سال‌های اخیر، روند آمار‌های تولید علم خود را سرعت بخشیده، حرف و حدیث‌های متعددی مطرح است. البته که عربستان در سند چشم‌انداز خود برای سال ۲۰۳۰ در نظر دارد پنج دانشگاه مهم این کشور را جزو ۲۰۰ دانشگاه برتر دنیا قرار دهد که براساس گزارش مجله نیچر جزو ۱۰ کشوری قرار گرفته که در دوره سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ بالاترین رشد علمی دنیا را داشته‌اند. ضمن این که در دوسال اخیر عربستان در این شاخص بالاتر از برزیل و آلمان در رده هشتم قرار دارد.

اما در کنار این تلاش‌ها و اراده‌های بزرگ، برخی معتقدند، عربستان بخشی از مقالات علمی را برای ارائه در مجلات بین المللی می‌خرد. فرهیختگان در این باره می‌نویسد: «در سال ۲۰۱۱ مجله ساینس گزارشی را منتشر کرد که نشان می‌داد دانشگاه‌های عربستان برای افزایش رتبه علمی این کشور در رتبه‌بندی‌های جهانی، اقدام به خرید مقالات ISI کرده‌اند. درواقع ساینس عقب ماندن در رقابت علمی، منطقه‌ای و بین‌المللی برخی دانشگاه‌های کشور‌های ثروتمند عربی را عاملی دانست که آن‌ها را برای افزایش تولیدات علمی به سمت خرید مقالات ISI سوق داده است.»

البته که جا دارد به این واقعیت هم اشاره کنیم که اگرچه، امروز این اقدام عربستان چندان به مذاق دیگران خوش نمی‌آید، اما باید پذیرفت که بالاخره مراودات علمی آن‌ها با جهان با هر عنوانی که باشد در یک فرایند زمانی، ارتباطات علمی دانشمندان عربستانی را توسعه و تعمیق خواهد بخشید و آن‌ها را زودتر به اهداف بزرگ خود می‌رساند.

مقایسه پژوهشگران پر استناد

بد نیست به یکی دیگر از رتبه بندی‌ها هم سرک بکشیم. بر اساس گزارش مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس در سال ۲۰۲۲، عربستان با داشتن ۱۱۴ پژوهشگر پر استناد، رتبه اول منطقه را دارد و ایران با ۱۲ پژوهشگر پر استناد در جایگاه سوم قرار دارد. درباره این که چرا این اختلاف آماری میان ما و عربستان وجود دارد، دکتر بهروز رسولی استادیار پژوهشکده جامعه و اطلاعات ایرانداک توضیح داده است: دلیل این موضوع برمی‌گردد به این‌که عربستان از تقریباً یک دهه گذشته، شروع به جذب پژوهشگران باکیفیت مؤسسه‌های کشور‌های عمدتاً غربی کرده است. کاری که عربستان انجام می‌دهد، این است که پژوهشگران باکیفیت؛ آن‌هایی را که انتشارات باکیفیت و تعداد استنادات بالا دارند یا برنده جایزه نوبل یا جزو پژوهشگران سرآمد هستند، در دنیا شناسایی و با شیوه‌های مختلف با آن‌ها کار می‌کند.

مراقب باشیم

با این حال، ظرفیت و توان علمی و فناورانه دانشمندان جوان ایرانی بر هیچ کس پوشیده نیست. اما باید از مسئولان پرسید که برنامه‌ها و اقدامات آن‌ها تا چه میزان توانسته به ویژه در سال‌های اخیر که رقبا در مسیر خود سرعت گرفته اند، بر سرعت علمی کشور بیفزاید؛ خصوصا تولید ثروت از علم که رهبر انقلاب همواره بر آن تاکید داشته اند: «باید روزی برسد که بتوانیم از دانش خود نان بخوریم و این ملت بتواند از دانش خود ثروت تولید کند. آن وقت خود آن ثروت به پیشرفت دانش کمک خواهد کرد. یک هم‌افزایی پی در پی دارند: علم به ثروت کمک می‌کند، ثروت به علم کمک می‌کند؛ دایماً هم‌افزایی به وجود می‌آید. ما باید دنبال این روز باشیم.» (۵ شهریور ۱۳۸۷)