مجله خبری-سبک زندگی نگار: ورزش زورخانهای از آیینهای پهلوانی و ورزشهای سنتی ایرانیان است و مکانی که در آن به این ورزش میپردازند. مورخین معتقد اند که ۷۰۰ سال پیش محمود که معروف به پوریای، ولی بوده است و در خوارزم زندگی میکرده زورخانهها را به شکل امروزی در آورده است.
از گذشتههای دور ورزش زورخانهای به پهلوانی و جوانمردی اشاره داشته و اغلب کسانی که در زورخانهها شرکت میکردند دارای خصوصیاتی مانند مروت و جوانمردی و پهلوانی بودند همچنین مرشد زورخانه در هنگام ورزش و برای تهیج ورزشکاران اشعار و داستانهایی آهنگین را همراه با ضرب زورخانهای میخوانده و به خصوص دردهای جوانمردی و پهلوانی که بسیار با ارزش هستند اشاره میکند.
تاریخچه ورزش زورخانهای و پهلوانی
در گذشتههای قدیم پهلوانان جزو ارزشمندترین طبقات اجتماعی به شمار میرفتند و آنها پس از موبدان قرار داشتند. در آن دوران جنگاوری و رزم یکی از ارزشهای باستانی به شمار میرفته و از آنجایی که پهلوانان به انواع فنون رزم تسلط داشته اند در بین عموم مردم بسیار محبوب بودند.
با گذشت زمان فنون رزمی با ورزشهای تیمی آمیخته شدند و حالت نمایشی پیدا کردند بعد از آن با اضافه شدن اصول اخلاقی به این مجموعه باعث شد تا سبکی جدید به وجود بیاید که امروزه به آن آیینهای پهلوانی و ورزشهای باستانی میگویند.
در گذشته یک پهلوان نه تنها جنگ آوری ماهر و آزموده بوده است بلکه از لحاظ سطح معنوی روح نیز بسیار مسلط بوده است. از خصوصیات اخلاقی پهلوانان میتوان به مهمان نوازی؛ جوانمردی؛ کمک به فقرا؛ دستگیری از ضعفا؛ فروتنی و گشاده رویی اشاره کرد.
ورزشهای زورخانه ای، نقش اخلاق در ورزش زورخانه ای، تاریخچه ورزش زورخانهای و پهلوانی
زورخانه به محلی گفته میشود که ورزشکاران در آن جمع میشوند و به اجرای آیینهای پهلوانی و تمرین ورزشهای باستانی مشغول میشوند. زورخانه دارای ساختمان منحصر به فردی است و سقفی گنبدی شکل دارد. زیر گنبد زورخانه محوطهای چند ضلعی وجود دارد که اصلیترین مکان برای تمرین و اجرای مراسمهای زورخانهای به شمار میآید. این محوطه که اغلب شش ضلعی است چند متر پایینتر از سطح زمین قرار دارد و به همین دلیل آن را گود مینامند.
زورخانهها دری کوتاه دارند و این موضوع نشان دهنده فلسفه تواضع و فروتنی پهلوانان است به این صورت که در کوتاه باعث میشود که افراد هنگام ورود به زورخانه با قامتی خمیده و سر به زیر که نشانه ادب و تواضع است وارد زور خانه شوند.
از آنجایی که زورخانهها فقط محلی برای آموزش و اجرای ورزشهای باستانی نیستند بلکه به دلیل آموزههای معنوی که برای ورزشکاران خود دارند به مکانی مقدس و ویژه مبدل شده اند و دارای احترام زیادی است. از لحاظ ظاهر ساختمان زورخانهها با معابد میترایی و مهراوهها شباهت حیرت انگیزی دارد.
قوانین و مقرات ورزش زورخانهای
زورخانهها قوانین و مقررات ویژه و مخصوص به خود دارند و هنگام حضور در زورخانه به سن و سال؛ اصل و نسب دینی و مراتب پهلوانی بسیار توجه میشود.
به طور مثال افرادی که سید و سادات هستند یعنی نسل شان به پیغمبر میرسد در زورخانهها ارج و قرب و احترام بالایی دارند. همچنین به پهلوانان کهنه کار و میانسال پهلوان زنگی میگویند نیز احترام ویژهای برای آنها قائل میباشند.
در هر زورخانه یک مرشد و یک میاندار وجود دارد.
در گذشته به فردی که مسئولیت تربیت افراد را به عهده داشت مرشد میگفتند و پهلوانان زیر نظر مرشد و با یادگیری آموزههای او به مقام پهلوانی دست مییافتند. در گذشته همه امور زورخانه زیر نظر مرشد و طبق صلاحدید او صورت میگرفته، اما امروزه به فردی که صدای خوبی دارد و با نوایی دلنشین اشعار پهلوانی را در زورخانه میخواند مرشد گفته میشود.
همچنین به جایگاهی که مرشد در آن مینشیند و بر کارها نظارت میکند سَردَم میگویند. سردم جایگاهی است که قابل احترام و منزه است مرشد نیز با نشستن در سردم و با خواندن اشعار و ضرب گرفتن روی تنبک مراسم آیینی پهلوانان را به نظم میرساند.
در هر زورخانه یک مرشد و یک میاندار وجود دارد
شاید در فیلمها دیده باشید که زنگ مخصوصی در جایگاه مرشد قرار دارد و او در مواقع خاص آن را به صدا در میآورد برای مثال هنگامی که پهلوانان بلند مرتبه به زورخانه وارد و یا خارج میشوند؛ مرشد در کنار خواندن شعرهای مخصوص و ضرب گرفتن زنگ را نیز برای ادای احترام به صدا درمی آورد.
هر زورخانه دارای یک پهلوان پیشکسوت و متبحر با عنوان میاندار است که در مرکز قرار میگیرد و همراه هماهنگی با مرشد تمرینات ورزشی ورزشکاران را به آنها میدهد و خود نیز در میانه گود به اجرای آن حرکات میپردازد. از لحاظ تکنیکی میتوان میاندار را مدیر اجرایی یک ورزش باستانی و مرشد را نیز در نقش فرمانده معرفی کرد.
در گذشته به ایرانیانی که تمام مراحل زورخانه را میگذراندند و به مقام پهلوانی متمایز میشدند گُردگ به معنی جوان گرد میگفتند. ورزش زورخانهای برای ورزشکاران این رشته تنها یک روش برای داشتن سلامتی و اندام متناسب نیست بلکه وسیلهای است برای برقراری ارتباطی معنوی با پروردگار.
از نظر باستان شناسان ورزش زورخانهای بسیار مقدس است و پهلوانان با شلوارهای گلدوزی شده و سنتی این ورزش را انجام میدهند تا هر چه بیشتر به خدای خود نزدیکتر شوند.
انواع ورزش زورخانهای
پهلوانان باستانی برای اینکه بتوانند وارد گود شوند که دقیقاً در مرکز زورخانه قرار دارد باید مراسمی را با دیگر ورزشکاران و به صورت مشترک انجام دهند.
ابتدا میاندار در میان گود نیز بعد و ورزشکاران دورتادور او قرار میگیرند برای شروع کردن پا زدن ابتدا بهای آرامی میزند که به آن پای نرم گفته میشود. نحوه انجام این حرکت به این صورت است که ورزشکار پنجه یکی از پاها را مقداری از زمین بلند میکند و سپس روی پنجه پای دیگر، خود را تکان میدهد و به آرامی عقب و جلو میرود. چهار نوع پا زدن در حرکات زورخانهای وجود دارد.
نحوه انجام پای جنگلی به این صورت است که ورزشکار روی هر دو پنجهی پاهایش قرار میگیرد و همراه با آواز و صدای ضرب مرشد و به صورت هماهنگ یک بار سنگینی بدن خود را روی پای راست میاندازد و پای چپ را به سمت جلو پرتاب میکند و بار دیگر وزن بدن خود را روی پای چپ میاندازد و پای راست را به جلو پرتاب میکند این حرکت سریع و پی در پی انجام میشود.
اینه کرد به ۵ شکل صورت میگیرد.
جالب اینجاست که مرشد برای هر یک از این چرخها آهنگ و ضرب ویژهای دارد.
میل باستانی وسیله ایست به شکل کله قند از جنس چوب و توپر که کف آن گرد و هموار است و سر آن تخت یا گرد و از میان آن دستهای به درازای ۱۵ سانتیمتر خارج میشود. وزن هر میل متفاوت است و از ۵ کیلوگرم تا ۴۰ کیلوگرم قابل استفاده است.
برای انجام حرکت شنا از تخته شنا استفاده میشود این تخته از جنس چوب و به درازای ۷۰ سانتی متر، پهنای ۷ سانتی متر و قطر ۲ سانتی متر است البته گاهی کوچکتر و بزرگتر از این اندازه نیست یافت میشود. تخته به وسیله دو پایه ذوزنقهای شکل با ارتفاع ۴ سانتی متر، از زمین جدا شده است.
افراد در زورخانه درجات مختلفی دارند
همانطور که گفته شد افراد در زورخانه درجات مختلفی دارند. این درجات نسبت به تعداد سالهایی است که ورزشکار در زورخانه ورزش میکند.
رتبه ۱ برای کسانی است که یک سال در زورخانه ورزش کرده اند هنگامی که این ورزشکار چرخ میزند مرشد برای او منکری میفرستد یعنی میگوید بر منکر علی لعنت و دیگر ورزشکاران میگویند بیش باد.
رتبه دوم برای کسانی است که بیش از سه سال در زورخانه ورزش کرده اند و هنگامی که ورزشکار در حال چرت زدن است مرشد برای او صلوات میفرستد.
رتبه سوم بعد از ۶ سال و زمانی که ورزشکار حداقل ۱۸ سال سن دارد به دست میآید در این زمان نیز هنگامی که ورزشکار از گود بالا میرود یا پایین میآید مرشد برایش صلوات میفرستد.
رتبه چهارم بعد از ۱۲ سال و با داشتن حداقل ۲۲ سال سن به دست میآید و هنگامی که ورزشکار از در داخل یا خارج میشود مرشد برای او صلوات میفرستد.
رتبه پنجم بعد از ۱۵ سال و داشتن حداقل ۲۵ سال سن به دست میآید و زمانی که ورزشکار در حال بالا یا پایین آمدن از گود است مرشد برای او ضرب میزند.
رتبه ششم بعد از ۱۸ سال و با داشتن حداقل ۲۸ سال سن به دست میآید و هنگامی که ورزشکار داخل یا خارج از زورخانه میشود مرشد برای او ضرب میزند.
رتبه هفتم بعد از ۲۴ سال ورزش کردن و با داشتن حداقل ۳۲ سال سن کسب میشود و هنگامی که ورزشکار در حال چرخ زدن است مرشد برای او زنگ میزند.
رتبه هشتم بعد از ۳۲ سال ورزش کردن و با داشتن حداقل ۴۲ سال سن به دست میآید و هنگامی که ورزشکار در حال بالا یا پایین آمدن از گود است، مرشد برای او زنگ را به صدا در میآورد.
رتبه نهم و آخرین رتبه بعد از ۴۵ سال ورزش کردن و با داشتن حداقل ۶۵ سال سن کسب میشود در این هنگام زمانی که ورزشکار در حال ورود یا خروج از خانه است مرشد برای او زنگ میزند. این ورزشکاران که با نام پهلوانان زنگی شناخته میشوند تعداد بسیار کمی از آنها در ایران وجود دارد.