خوشنویسی، آرام روان در جهان دیجیتال

به گزارش مجله خبری نگار، در سالن چوبی یک معبد قدیمی در کیوتو، راهبی ژاپنی آرام بر سر میزی کهنسال نشسته است. در سکوتی که تنها با صدای نرم کشیده‌شدن قلم‌مو بر کاغذ شکسته می‌شود، جوهر سیاه در الیاف سفید کاغذ فرو می‌رود. هر خط نه‌تنها کلماتی برای ساخت معنا، که انعکاسی از ذهن و جان اوست. در همان لحظه، هزاران کیلومتر دورتر، در کارگاه کوچکی در اصفهان، هنرمندی با قلم نی بر کاغذی ابروباد، بیتی از حافظ را می‌نشاند؛ او هم فرم و معنا را تلفیق کرده تا حکمت شعر حافظ بر جانش بنشیند. در فرهنگ ایرانی و جهان اسلام، خوشنویسی چیزی فراتر از هنر است؛ زبان ایمان، ادب و هویت است. از نگارش آیات قرآن در خطوط نسخ و ثلث گرفته تا ثبت اندیشه‌های بزرگانی، چون بیدل، مولانا و سعدی به مدد نستعلیق، در طول قرن‌ها برای ما ایرانیان این هنر همیشه ابزاری بوده برای ثبتِ آنچه ارزش معنوی و فرهنگی دارد. خلاصه این‌که هنر خوشنویسی در دنیا به‌خصوص مشرق زمین جایگاهی ویژه دارد برای تصفیه روح، ثبت اندیشه‌ها و. شاید به همین دلیل است که جهان، در تقویم خود روز جهانی خوشنویسی را دارد؛ مناسبتی که هر سال در دومین چهارشنبه ماه اوت، به عاشقان قلم و کاغذ یادآوری می‌کند که حتی در این عصر دیجیتال، دستخط انسان همچنان منحصر‌به‌فرد و بی‌جانشین است. روزی برای قدردانی از آن هنری که هم در شرق آسیا با فلسفه و ذهن آگاهی پیوند دارد و هم در ایران و جهان اسلام، پل میان کلام الهی، شعر جاودان و روح آدمی است.

چرا خوشنویسی جای چنین بزرگداشتی دارد؟

روز جهانی خوشنویسی هر سال در دومین چهارشنبه ماه اوت برگزار می‌شود؛ این مناسبت در سال ۲۰۱۷ به ابتکار «شرکت قلم خوشنویسی منوسکریپت» که یک شرکت خانوادگی بریتانیایی با بیش از ۱۶۰ سال سابقه در تولید قلم‌های خوشنویسی، جوهر و لوازم هنری است پایه‌گذاری شد. هدف بانیان این روز، بازگرداندن توجه عمومی به هنر نوشتن با دست و پاسداشت خوشنویسی در زمانی بود که صفحه‌کلید‌ها و نمایشگر‌ها اغلب جای قلم و کاغذ را گرفته‌اند. فلسفه‌شان روشن بود: «خوشنویسی نه صرفاً یک مهارت تزئینی قدیمی، که ابزاری معاصر برای بیان فردی، حفظ سنت‌ها و ایجاد آرامش ذهنی است».

گسترش به فرهنگ‌های گوناگون

از آن زمان، روز جهانی خوشنویسی به رویدادی بین‌المللی تبدیل شده است؛ انجمن‌ها، موزه‌ها و کارگاه‌های هنری در آسیا، اروپا، آفریقا و آمریکا هر سال با جشنواره‌ها، نمایشگاه‌ها و کارگاه‌های عمومی به آن می‌پیوندند. در شرق آسیا، این روز با آیین‌های سنتی و مسابقات زنده گرامی داشته می‌شود.

اهمیت در عصر دیجیتال

در دنیای امروز که ارتباطات سریع و کم‌عمق جای متون دست‌نویس را گرفته، خوشنویسی همچنان یادآور کیفیتی انسانی و منحصر‌به‌فرد است. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که نوشتن با دست موجب بهبود تمرکز، حافظه و کاهش اضطراب می‌شود؛ مهارت‌هایی که استفاده مداوم از ابزار‌های دیجیتال آنها را تهدید می‌کند. روز جهانی خوشنویسی فرصتی است برای بازاندیشی درباره همزیستی فناوری و هنر سنتی و این که چگونه می‌توان این میراث را زنده و الهام‌بخش نگه داشت.

راز ستایش جهانی هنر خوشنویسی

خوشنویسی از نخستین روز‌های تمدن، نه‌تنها روشی برای ثبت دانش و اندیشه، بلکه آیینه فرهنگ‌ها و ارزش‌های جوامع مختلف بوده است. در چین، این هنر با نام «شوفا» شناخته می‌شود و جایگاهی بی‌همتا در فرهنگ سنتی دارد. خوشنویسی چینی نه‌فقط راهی برای انتقال معنا، بلکه عرصه‌ای برای مراقبه، خودشناسی و ستایش زیبایی خطوط قلم است. در ژاپن، هنر «شودو» یا راه نوشتن، با آیین‌های مختلف ژاپنی و فلسفه زیبایی در سادگی پیوند خورده است؛ تمرین شودو نوعی ذهن‌آگاهی جمعی محسوب می‌شود و خطاطان ژاپنی روان و حضوری کامل در هر حرکت قلم را دنبال می‌کنند. در ایران و جهان اسلام، خطاطی به‌ویژه با خطوط نستعلیق، نسخ و ثلث به اوج رسیده است. خوشنویسی همواره با حفظ متون مقدس، ثبت ادبیات و انتقال حکمت پیوند داشته و بخشی از هویت ملی ماست. یونسکو در گزارش ملی ایران، خوشنویسی را عنصری جدایی‌ناپذیر از تاریخ فرهنگی و هویت اجتماعی ایرانیان می‌شمارد. در فرهنگ لاتین و غربی، خطوط قرون وسطایی ابتدا برای کتابت متون مقدس و دانشنامه‌ها به کار می‌رفت و بعد‌ها با شکوفایی رنسانس و پیدایش مدارس هنری، بُعد هنری و تزئینی آن قوت گرفت. حتی امروز در جوامع غربی، خوشنویسی نشانی از شأن آموزشی، شخصیت فردی و اصالت فرهنگی است. در همه این حوزه‌ها، خوشنویسی فقط هنر زیبا‌نویسی نیست، بلکه پرچم‌دار هویت، شأن اجتماعی و ابزاری برای آرامش ذهن و تعالی فردی است؛ همین راز ستایش جهانی این هنر ماندگار است.

خوشنویسی و حال خوش ذهن

آوای نظم‌یافته قلم بر کاغذ، برای بسیاری از هنرمندان و علاقه‌مندان، چیزی فراتر از یک فعالیت زیباشناختی صرف است؛ آغاز فرایندی از حضور ذهن یا «ذهن‌آگاهی». پژوهش‌های دانشگاه کلمبیا و مطالعات منتشرشده در نشریه «مرز‌های روان‌شناسی» (Frontiers in Psychology) نشان می‌دهد که حرکات تکراری و حساب‌شده خوشنویسی می‌تواند فعالیت امواج مغزی را مشابه با تمریناتی در مسیر آرامش هدایت کند. در کارگاه‌های خوشنویسی ژاپنی (شودو)، هنرجویان اغلب محیط را آرام و مشابه ذهن آگاهی توصیف می‌کنند: «هر حرکت قلم یعنی حضوری کامل در لحظه». تجربه‌ای مشابه را بسیاری از نستعلیق‌نویسان ایرانی هم تأیید کرده‌اند؛ آن‌ها از «حال خوش» پس از نیم‌ساعت قلم‌زنی سخن می‌گویند.

آرامش در جوهر: از کاهش اضطراب تا تخلیه هیجانی

پژوهشی در دانشگاه هوکایدوی ژاپن (۲۰۱۸) نشان داد که فعالیت خوشنویسی با کاهش محسوس سطح «هورمون کورتیزول» (عامل اصلی استرس) و بهبود شاخص‌های اضطراب همراه است. گروهی از بزرگ سالان که هفته‌ای دو بار به تمرین خوشنویسی پرداختند، پس از شش هفته، سطح اضطراب‌شان به‌طور میانگین ۲۲ درصد کاهش یافت. همچنین، «نشریه هنر‌درمانی» (Art Therapy Jounal) گزارشی از بیمارستان «مانت ساینای» نیویورک منتشر کرد که نشان می‌داد بیماران سرطانی که روزانه به مدت ۲۰ دقیقه به خوشنویسی می‌پردازند، «تخلیه هیجانی» و افزایش اعتمادبه‌نفس بیشتری را تجربه می‌کنند. هنرجویان هم اغلب بیان کرده‌اند که با نوشتن آیات یا اشعار، نگرانی روزمره‌شان را رها کرده و به نوعی «آزادسازی احساسات» دست پیدا می‌کنند.

ورزش مغز برای همه سنین

خوشنویسی تنها یک فعالیت ذهنی یا عادت هنری نیست، بلکه تمرینی برای ایجاد پیوند و هماهنگی عمیق میان مغز و اندام‌هاست. پژوهشگاه عصب‌شناسی شانگهای (۲۰۱۹) با استفاده از «تصویربرداری تشدید مغناطیسی کارکردی» (fMRI) نشان داد که هنگام خوشنویسی، شبکه‌های حرکتی و شناختی مغز به‌طور همزمان فعال می‌شوند. همین ویژگی سبب شده در برنامه‌های پیشگیری از آلزایمر برای سالمندان، تمرین خوشنویسی به‌کار رود. افرادی که به شکل منظم با قلم و نوشتن سروکار دارند، مهارت‌های حرکتی ظریف، سرعت پردازش اطلاعات و حافظه فعال بهتری نسبت به گروه‌های کنترل دارند (منبع: «نشریه عصب‌روان‌شناسی»، شماره ۴۲، ۲۰۲۲). افزون‌براین، پژوهش‌های ایرانی هم نقش خوشنویسی در تقویت حافظه کودکان، دانش‌آموزان با اختلالات یادگیری و حتی بازتوانی بیماران پس از سکته مغزی را به‌صورت مستند ثبت کرده است.

چالش‌های خوشنویسی در عصر دیجیتال

بسیاری بر این باورند که با ورود به عصر دیجیتال، خوشنویسی در معرض یکی از جدی‌ترین چالش‌های تاریخ خود قرار گرفته است. صفحه‌کلیدها، فونت‌های آماده و هوش مصنوعی، سرعت و سهولت را به نوشتن بخشیده‌اند، اما بهایی که پرداخته می‌شود، کم‌رنگ شدن رابطه مستقیم دست و قلم با کاغذ است. نسل‌هایی که نوشتن با دست را کمتر تجربه می‌کنند، خطر از دست دادن بخشی از حافظه حرکتی و هویت تصویری خود را حس نمی‌کنند. با این حال، همین فناوری که تهدید به‌نظر می‌رسد، در دل خود فرصتی برای احیا ایجاد کرده است. طی سال‌های اخیر، موجی از حرکت‌های نوآورانه برای بازگشت خوشنویسی شکل گرفته: از کارگاه‌های آنلاین و دوره‌های ویدئویی که استادان را با هنرجویان در سراسر جهان پیوند می‌دهد، تا صفحات اینستاگرام و کانال‌های یوتیوب که هر روز هزاران اثر تازه را به معرض دید می‌گذارند. نسل جدید که با فناوری بزرگ شده، در مواجهه با خوشنویسی، گاهی با شگفتی و گاهی با خلاقیت پاسخ می‌دهد؛ خط را در ترکیب با گرافیک دیجیتال می‌آزماید یا آن را به زبان بصری بازی‌های ویدئویی و طراحی مد می‌برد.

خوشنویسی و انتقال سنت‌ها و آیین‌ها

خوشنویسی تنها زیبایی بصری نیست؛ حامل سنت‌ها، آیین‌ها و جهان‌بینی جوامع است. در فرهنگ ایرانی/اسلامی، خط نه تنها ابزاری برای نوشتن آیات قرآن، احادیث و متون کلاسیک بوده، بلکه وسیله‌ای برای ثبت و مشروعیت‌بخشی به دانش و فرهنگ شفاهی هم محسوب می‌شده است. از چین و ژاپن گرفته تا ایران و ترکیه، آموزش خط همواره بخشی از تربیت فرهنگی و آیینی بوده و از راه مدارس دینی، مکتب‌خانه‌ها یا استادکاران نسل به نسل منتقل شده است.

پیوند نسل‌ها و احساس تعلق

خطاطی یک میراث مشترک است که افراد یک جامعه را به گذشتگان خود پیوند می‌دهد. وقتی یک جوان، امروز با همان شیوه‌ای قلم به دست می‌گیرد که خوشنویسان چند قرن قبل به کار می‌بردند، رشته‌ای نامرئی نسل‌ها را به هم وصل می‌کند. این تداوم، احساس تعلق فرهنگی و هویتی ایجاد می‌کند که فراتر از مرز‌های جغرافیایی است؛ همان حس مشترکی که در یک جمع خوشنویسان ژاپنی و ایرانی، در مواجهه با خطوط یکدیگر، شکل می‌گیرد.

کارکرد‌های اجتماعی و آیینی

خوشنویسی در تاریخ، نقش‌هایی پررنگ در مناسبت‌های جمعی داشته است: نگارش و تزیین قرآن‌ها و کتاب‌های مذهبی برای مساجد، کتابت اسناد ملی و سیاسی، تهیه قباله‌های ازدواج، ثبت فرمان‌ها و عهدنامه‌ها و حتی آگهی‌های عمومی پیش از عصر چاپ. در بسیاری از جوامع، خط زیبا اعتبار اجتماعی برای نویسنده می‌آورد و به جایگاه او در میان مردم می‌افزود. این نقش آیینی و اجتماعی هنوز هم در کشور‌های شرق آسیا در جشن‌های سال نو، یا در ایران در تابلو‌های مذهبی و فرهنگی، ادامه دارد.

زیبایی‌شناسی جمعی

هر جامعه خطوط خاص خود را نه تنها ابزار ارتباط، که تجسم ذوق و زیبایی‌شناسی جمعی می‌داند. انحنای نستعلیق، وقار ثلث، یا نرمش خطوط کاشکارا و بنگالی، بخشی از حافظه زیبایی‌شناختی مردم آن سرزمین است. این زیبایی‌شناسی مشترک، در فضا‌های شهری، هویت تصویری شهر‌ها را شکل می‌دهد؛ از کتیبه‌های مساجد تا تابلو‌های هنری معاصر.

چرا و چگونه باید خوشنویسی را زنده نگه داریم؟

خوشنویسی، فراتر از یک مهارت زیباشناختی، بخشی از «چهره نوشتاری» هر ملت است؛ چهره‌ای که نه با فونت‌های استاندارد دیجیتال، بلکه با دستخط انسان کامل می‌شود. هویت فردی ما، در انحنا‌های یکتای هر حرف و ریتم حرکت قلم نهفته است؛ برگی که امضا، نامه یا یادداشت روزانه‌مان را از دیگران متمایز می‌کند. از دست دادن این ویژگی، به‌معنای یکسان‌سازی ناخودآگاه هویت‌ها و کمرنگ شدن ریشه‌های فرهنگی است. با این اوصاف حفظ خوشنویسی نه فقط برای احیای میراث هنری، بلکه برای تقویت بنیان‌های ارتباط انسانی ضروری است. مهارت نوشتن با خطی زیبا، ابزاری قدرتمند برای پرورش دقت و مسئولیت‌پذیری خواهد بود. در محیط آموزشی، معلمان می‌توانند با ترغیب دانش‌آموزان به نوشتن داستان‌ها و تکالیف با دستخط خود، تمرکز و اعتمادبه‌نفس آنان را تقویت کنند. مدیران و صاحبان کسب‌وکار، با نامه‌ها و پیام‌های دست‌نویس، گرمای انسانی را به روابط کاری بازمی‌گردانند؛ چیزی که ایمیل‌های رسمی فاقد آن هستند. برای والدین، ثبت خاطرات خانوادگی یا نوشتن نامه‌ای به فرزند با خط شخصی، هدیه‌ای عاطفی و ماندگار است که گذر زمان ارزشش را دوچندان می‌کند. برای زنده نگه‌داشتن خوشنویسی، نیازمند هم‌افزایی سنت و نوآوری هستیم: مثل پیوند این هنر با طراحی گرافیک، مد و رسانه. اگر نسل امروز ببیند که خوشنویسی می‌تواند همزمان با زندگی دیجیتال پیش برود و هویت او را با جهانیان به اشتراک بگذارد، انگیزه‌ای تازه برای حفظ و توسعه این سرمایه خواهد یافت. آینده خوشنویسی، آینده لمس دوباره کاغذ، جوهر و رد منحصر‌به‌فرد هر انسان بر صفحه‌ای سفید است.

منبع: خراسان-سید مصطفی صابری