هنری جهانی بدون تشکل صنفی مستقل

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: اگرچه پیشینه «آذین» و «تذهیب» در هنر کتاب‌آرایی ایران، به دوره ساسانی و کتاب ارژنگ مانی در سده سوم میلادی می‌رسد، اما بی تردید این پیشینه درازدامن‌تر از آن است که در تاریخ مکتوب آمده است. این هنر که در کشور ما دارای پیشینه‌ای طولانی بوده و همواره موردتوجه کشور‌های زیادی نیز قرار داشته به‌تازگی با ثبت شدن در فهرست میراث ناملموس یونسکو دوباره قدرت خود را به رخ جهانیان کشیده است. ۱۵ آذرماه بود که خبری مبنی بر ثبت هنر تذهیب از سوی ایران، ترکیه، آذربایجان، تاجیکستان و ازبکستان درفهرست میراث ناملموس یونسکو منتشر شد و شمار آثار ایران در این فهرست به ۲۴ عنصر رسید. با توجه به میزان اهمیت این هنر وبرای آگاهی از تاریخچه آن و همچنین خطراتی که هنر تذهیب را تهدید می‌کند با استاد حسین صالحی، استاد دانشگاه هنر و همچنین استاد انجمن خوشنویسان ایران گفتگو کرده‌ایم.

لطفاً درباره تاریخچه تذهیب توضیح دهید

برای پاسخ به این سوال باید ابتدا به مقدمه‌ای اشاره کنم. در تاریخ هنر ایران‌زمین، کتاب‌آرایی در کنار دیگر هنر‌ها دارای جایگاه ویژه‌ای بوده که تذهیب نیز بخشی از این هنر به شمار می‌آید. اما در بیان تاریخچه زمان پدیدار شدن این هنر نمی‌توان به‌درستی اظهار نظر کرد به این دلیل که پیشینیان ما برخلاف مردم دیگر نقاط جهان، به رزومه نگاری و ثبت تاریخی هنرشان عادت نداشته و هنر را در طول تاریخ به‌صورت سینه‌به‌سینه به آیندگان انتقال داده‌اند. بی‌گمان قدمت کتاب‌آرایی و هنر تذهیب گسترده‌تر از آن چیزی است که در تاریخ مکتوب آمده است. آن‌چنان که از اولین مکتوبات برمی‌آید تاریخ هنر تذهیب در ایران به دوره ساسانی و پیش از آن برمی‌گردد. درگذشته به این هنر «زر نگاره» و «طلا نگاری» نیز می‌گفتند. پس از ورود اسلام «تذهیب» جای نام‌های قدیم را گرفت وبه همین دلیل بیشتر اصطلاحاتی که در این هنر وجود دارد بیشتر عربی است.

لطفاً درباره مکاتب مختلف هنر تذهیب یا همان زرنگاره توضیح دهید؟

این هنر را می‌توان آمیزه‌ای از هنر‌های شرقی دانست. رگ و ریشه‌ای از هنر شرق دور و خاورمیانه در آن دیده می‌شود. ماجرا از این قرار است که پیش از دوره سلجوقی، خوشنویس‌ها علاوه بر ارائه هنر خود در کتاب‌آرایی، کار تذهیب را نیز انجام می‌دادند به این معنی که این هنر را هنری مکمل برای کتاب آرایی می‌دانستند. بعد‌ها که هنر تذهیب به‌صورت مستقل از کتاب‌آرایی و خوشنویسی شناخته شد مکاتب سلجوقی، مکتب بخارا، دوره تیموری که از حیرت‌آورترین دوره تاریخ هنر ایران است، دوره صفوی، دوره قاجار و دوران معاصر به وجود آمد. هنر تذهیب در هر کدام از این دوره‌ها ویژگی‌های خاص خود را داشت.

لطفا درباره وضعیت امروز هنر تذهیب در ایران توضیح دهید

در ایران در دوره پهلوی (اواخر دوره قاجار به بعد)، هنر تذهیب به‌شدت افول کرد، اما در ۲۰ سال گذشته با توجه به فعالیت‌های موثر «مرکز آفرینش‌های هنری»، «انجمن خوشنویسان» و به‌ویژه «کارگاه احیا هنر رضوان» در مشهد این هنر جانی دوباره گرفته است. یکی از اتفاقات خوشایند دیگر در سال‌های گذشته، ورود این رشته به دانشگاه با عنوان رشته «نقاشی ایرانی زر نگاره» بوده که شرایط را بیش‌ازپیش سامان بخشیده است. امروز تکنیک‌ها بهینه‌شده اند ودر فضای دانشگاهی نیز تلاش شده بسیاری از نقاط مغفول مانده را احیا شود.

جایگاه هنر تذهیب ایرانی را در جهان چگونه ارزیابی می‌کنید.

جلوه‌هایی از این هنر که از ژرفای تاریخ به‌سلامت بیرون آمده، دارای جایگاه ویژه و حیرت‌آوری است. تذهیب‌های امروزی ریشه در مکتب سلجوقی، مکتب تیموری، مکتب اصفهان و دوره قاجار دارد، البته باید به این نکته مهم اشاره‌کنیم که همه این مکاتب در نهایت به مکتب خراسان برمی‌گردد. درباره تاثیر گذاری خراسان در رشد و اعتلای این هنر همین بس که بگوییم حتی اگر در دوره عثمانی این هنر رشد خیره‌کننده‌ای داشته دلیل آن چیزی به‌جز مهاجرت هنرمندان تذهیب‌کار ایرانی در آن زمان به آن منطقه نیست. موضوعی که امروز در نسل هم‌عصران ما نیز به چشم می‌خورد. بی‌تردید امروز بخش مهمی از رشد هنر خوشنویسی، تذهیب و هنر کتاب‌آرایی در ترکیه حاصل تلاش هنرمندان ایرانی مقیم در این کشور است که امروز این هنرمندان را به‌عنوان هنرمندان ترک می‌شناسند نه ایرانی! شوربختانه مهاجرت این هنرمندان از ایران همچنان ادامه دارد.

تا امروزبرای احیای گوشه‌های فراموش‌شده هنر تذهیب چه اقداماتی انجام‌شده است؟

تا جایی که بنده مطلعم هنرمندان مکتب هنر رضوان در مشهد از چند سال پیش وارد این عرصه شده‌اند و با تلاش این هنرمندان، به‌جرئت می‌توان گفت علاوه بر احیای بسیاری از گوشه‌های این هنر، مشهد به قطب تذهیب ایران تبدیل‌شده است.

مهم‌ترین مشکلات پیش روی هنر تذهیب چیست؟

بنده به‌عنوان یک ناظر بیرونی و فردی که سال‌ها به تدریس هنر می‌پردازد باید اعلام کنم بزرگ‌ترین مشکل این هنر، نداشتن تشکلی مستقل است. همین موضوع تا امروز باعث به حاشیه رانده شدن این هنر و هنرمندانش شده است. به نظر مکمل دانستن هنر تذهیب در کنار خوشنویسی و کتاب‌آرایی آسیب‌های جبران‌ناپذیری را به این هنر وارد می‌کند. یکی از مهم‌ترین دلایل گمنامی بزرگان هنر تذهیب در طول تاریخ نیز همین نکته بوده که به تذهیب هیچ گاه به چشم یک هنر دارای استقلال هنری نگاه نشده است. هنرمندان این عرصه از گذشته تا امروز به‌شدت مهجور بوده‌اند. راه‌اندازی تشکل صنفی و هنری مستقل می‌تواند بسیاری از این مشکلات را برطرف کند؛

و سخن پایانی

سخنم را با چند جمله به پایان می‌برم که نفس همه هنر‌ها را به شماره انداخته است. وضعیت اسفبار اقتصادی دوران ما که شاید در تاریخ کم‌سابقه بوده باعث دلسردی شدید هنرمندان شده است. به دلیل وضعیت ضعیف اقتصادی مردم، فروش آثار هنری به پایین‌ترین حد خود رسیده و باید برای این وضعیت چاره‌اندیشی کرد، زیرا با از بین رفتن رونق اقتصاد هنر سقوط هنر و مهاجرت بیش‌ازپیش هنرمندان را شاهد خواهیم بود.