«بابا الهوا»؛ موسیقی‌پژوهی جزیره کیش

کتاب «باباالهوا» مجموعه پژوهشی درباره موسیقی و مردم‌شناسی بومیان جزیره کیش در خلیج‌فارس به قلم «محسن شریفیان» از هنرمندان موسیقی کشور و نوازنده تخصصی نی‌انبان به رشته تحریر درآمده است.

به گزارش مجله خبری نگار، گردشگری موسیقی به عنوان یک رویکرد تجربه‌محور، یکی از جذاب‌ترین شاخه‌های گردشگری‌فرهنگی است که ضمن توسعه صنعت گردشگری، بستر تعاملات فرهنگی را هم ایجاد می‌کند. موسیقی به عنوان یک پدیده جذاب و فرهنگی می‌تواند ضمن به تصویر کشیدن آداب و رسوم، زبان، گویش، صنعت، پوشش، خلقیات و معنویات، حالات درونی عاطفی، احساسی و هنری یک وادی را بیان می‌کند و در کنار جلب توجه گردشگران، امکان توسعه و رونق اقتصاد محلی را هم فراهم می‌کند.

کتاب بابا الهوا، مجموعه‌ای پژوهشی درباره موسیقی و مردم‌شناسی بومیان جزیر کیش به نگارش محسن شریفیان است؛ او در این کتاب با نگاهی به کیش، موقعیت تاریخی و جغرافیایی، ترکیب و ساختار جمعیتی زبان، دین و مذهب دلایل مهاجرت به جزیره را بررسی کرده است.

در هر سامانی، روایان بومی موسیقی به آن هویت و رنگ می‌بخشند، در جزیره کیش، باباالهوا و گروه آنها، مهمترین روایتگر ریتم و موسیقی بوده‌اند. درگذشته نه چندان دور در جزیره کیش، سردمداران گروه نوازنده مرد در عروسی را باباالهوا و اعضا گروه او را ولدالهوا به معنی فرزند هوا یا بابا می‌نامیدند؛ گاه نیز به مجموعه این افراد هبل‌الهوا Hablol hava هم می‌گفتند. (ص.۱۳۹)

شریفیان در بخش دیگری از کتاب ضمن بررسی موسیقی و کار، صید مروارید کارکنان کشتی‌های صیادی و موسیقی‌های مربوط به صید مروارید، ماهی‌گیری، کشاورزی، ساختمان‌سازی و اصطلاحات مهم موسیقی میان دریانوردان و جشن نوروز دریایی را مورد پژوهش قرار داده است.

وی درباره موسیقی صید مروارید نوشته است: بسیاری از نواهای موسیقی و آیین‌های بومیان کیش به دلیل موقعیت جغرافیایی و آمیختگی (زندگی) مردم با دریا شکل گرفته است. ملاحان و جاشوان همزمان با خواندن ترانه‌ها، حرکات بدنی خود را با ریتم خاص موسیقی هماهنگ می‌سازند و این هماهنگی در ریتم، باعث حرکات گروه میشد و نیروی بیشتری را برای کار کردن به دست می آوردند. جاشوها برای هماهنگی در کارهای جمعی و بعضا طاقت فرسا و مراحل مختلف دریانوردی از ابزار موسیقی برای چیرگی بر کار سخت دریانوردی استفاده می کردند.(ص.۶۲)

شریفیان در فصل سوم این کتاب به مراسم عروسی در جزیره کیش و آیین‌های مرتبط با آن مانند حنابندان و مولودی خوانی و ترانه های محلی جزیره می پردازد، و در فصل چهارم با نگاهی به تاریخچه نی‌انبان در جنوب ایران، شیبکوه و کیش پرداخته و نی‌جفتی و نی‌انبان و تاریخ شفاهی و اجزا و ساخت این ساز و کوک‌های و روش نواختن آن را به صورت کامل معرفی می‌کند.

تاریخچه نی‌انبان و خاستگاه آن نه تنها در ایران، بلکه در سراسر جهان به طور دقیق، مشخص نیست. در این باره، فرضیه‌های گوناگونی وجود دارد. از جمله اینکه نی انبان در اصل مربوط به خاورمیانه بوده و بعدها به اروپا راه یافته است؛ در کتاب تاریخ موسیقی آکسفورد به مجسمه این ساز اشاره شده که به هزار سال قبل از میلاد بر می‌گردد. این مجسمه  در منطقه هیتات در ایواک (کشوری باستانی در آسیای صغیر و سوریه) واقع در خاورمیانه یافت شده است. مورخانی چون ویل دورانت این ساز را به بابلیان نسبت می‌دهند و عده‌ای از پژوهشگران نیز، آن را منسوب به یونانی ها دانسته اند که در نهایت به انگلستان راه یافته و تکامل یافته است. (ص.۹۱)

قدیمی‌ترین گزارش ثبت شده در خصوص نی‌انبان در موسیقی نوار شیبکوه مربوط به جون جانسون John Johnson است که در سال ۱۸۱۶ میلادی به ایران سفر کرده و در کتاب سفر از هند به انگلستان از طریق ایران، گرجستان، روسیه، لهستان و پروس، از مناطق گوناگون بوشهر، گزارش های جالب و گوناگونی ارائه کرده است.(ص.۹۹) با این حال جون جانسون از معدود نویسندگانی است که نی‌انبان را سازی عربی معرفی کرده و بی‌گمان منظور او عرب‌هایی است که در ایران ساکن بوده‌اند، زیرا در زمان سفر نویسنده غالب جمعیت شیبکوه، عرب زبان بوده اند که شرح آن در تاریخ شیبکوه به شکل مفصل یاد شده است. (ص.۱۰۰)

فصل پنجم و  ششم این کتاب به طبل و هبان و سایر سازهای رایج در کیش از جمله طار، کاسر، اصحلات و گرن (بوق) پرداخته و فصل هفتم با عنوان باباالهوا به معرفی سیاها (سیاه ها)، لوطی‌ها، دلاک‌ها و کولی‌ها اختصاص دارد: الهوا در فرهنگ عربی به معنی عشق است و در جنوب ایران به عنوان باد و زار نیز تعبیر می شود و با این توضیح بابا الهوا با بابازار و ابوزار متفاوت است و به کسانی اطلاق می شود که در مراسم جشن و شادمانی در حال نواختن هستند، بنابراین معنی آن به عشق نزدیک تر است. (ص.۱۳۹)

در قدیم هر کدام از آبادی های کیش یک باباالهوا داشت که مورد احترام مردم و بزرگان محله بود. آنها در هر محل یک خانه مخصوص داشتند که به آن  بیت الهوا می گفتند. بر عکس بیت‌الزار یا بیت الرفاع که مجبور بودند آن را به دور از آبادی برپا کنند بیت الهوا دقیقا در دل محل قرار می گرفت. افراد زیر مجموعه (عضو گروه) بابا الهوا نباید تحت هیچ شرایطی به مردار حیوانات دست می زدند. اگر ناخواسته چنین اتفاقی می افتاد، باید یک سینی غذا و یا مقدار معینی پول به بیت الهوا جریمه پرداخت می کردند. سپس به دریا می رفتند تا غسل کنند که مجدد مورد پذیرش گروه قرار بگیرند در غیر این صورت توسط شخصی که خیزرانی نام داشت، شماتت و از دایره گروه برای همیشه خارج می شدند. (ص.۱۴۰)

از مهمترین مقررات باباالهوا این بود که گروه آنها باید همیشه با پاهایی برهنه ساز بنوازند آنها با برهنه‌کردن پاهایشان به مراسم و نواختن‌شان، تقدس می دادند؛ این رسم تاکنون نیز در بین نوازندگان مناطق مختلف شیبکوه به شدت رعایت می‌شود. باباالهوا مورد اعتماد مردم محل بود و گاهی برای حل مشکلات و یا حل‌وفصل درگیری‌ها به او مراجعه می‌کردند. زمان‌هایی نیز شیخ محل یا کدخدا برای یاری خواستن در کارهای جمعی از باباالهوا که نفرات زیادی در اختیار داشت، کمک می‌خواستند. (صص.۱۴۱و ۱۴۲)

پژوهش درباره موسیقی زنان، ترانه‌ها، بازهای بومی کودکان و موسیقی و آیین‌های مذهبی در جزیره کیش، مراسم حنابندان، لالایی و ترانه‌های مخصوص کودکان، مراسم استقبال، دعای باران، گَشتِه، مولودخوانی زن‌ها، و همچنین بازی‌های حملو سلمو و میرحانه و آیین‌های عیدین، عزاداری‌ها، تعزیه، چاووشی و مراسم رمضان مباحث سه فصل هشتم و نهم و دهم کتاب باباالهوا را تشکیل می‌دهد.

کتاب باباالهوا (موسیقی و مردم‌شناسی بومیان کیش) در ۱۲ فصل و ۳۰۱ صفحه توسط محسن شریفیان پژوهش و نگارش شده و چاپ اول آن در آبان ماه ۱۳۹۹ با حمایت سازمان منطقه آزاد کیش و توسط انتشارات نگاه در شمارگان ۴۰۰ نسخه منتشر شده است.

در فصل دوازدهم شریفیان با اشاره به دستاوردها و نتیجه پژوهش خود درباره  موسیقی  و مردم شناسی جزیره کیش این گونه می نویسد: بررسی موسیقی و مردم شناسی کیش به خوبی نشان  از تاثیر پذیری آن از موسیقی و فرهنگ ویژه نوار ساحلی شیبکوه دارد، اما اینکه موسیقی کیش از کدام کانون یا هسته موسیقی شیبکوه شکل گرفه است و یا احیانا خود بومیان کیش باعث شکل گیری این نوع موسیقی بوده اند، به دلیل در هم تندیگی و نیز تاریخ و سرگذشت مشترک، نیاز به پژوهش بیشتری دارد. (ص.۲۰۱)

موسیقی بومیان جزیره کیش بیشتر ریتم محور است. تمپوی قطعات با سرعتی بسیار پایین شروع می شود و در نهایت در سرعت های بالاتر و در اواسط و یا انتهای قطعات شکل اصلی ریتم‌ها برای مخاطب غیربومی ملموس‌تر است. هویت موسیقی کیش ریتم «ساحب» است. ریتمی پیچیده که با تمپوی بسیار کند شروع می‌شود این ریتم آیینی‌ترین شکل موسیقی کیش است که در ابتدای مراسم نواخته می‌شود. (ص.۲۱۳)

منبع: ایرنا