تدبیر سیاسی امام حسن عسکری (ع) در دوران عباسی

به گزارش مجله خبری نگار، اندیشه سیاسی امام حسن عسکری (ع) دارای ابعاد و جنبه‌های متعددی است که می‌تواند به‌عنوان یک الگوی مدیریتی در دوران سخت و فشار شدید حکومت‌های عباسی بررسی شود. زندگی امام (ع) در یکی از پرتنش‌ترین و حساس‌ترین دوره‌های تاریخی شیعه، یعنی دوران عباسیان، می‌گذشت؛ دورانی که شیعه با مشکلات عظیمی همچون سرکوب، تفرقه و اختلافات داخلی روبرو بود. امام حسن عسکری (ع) به‌عنوان یازدهمین امام شیعه، نقشی حیاتی در هدایت، حفظ و تقویت جامعه شیعه ایفا کرد. 

سیاست تقیه و مدیریت شرایط بحرانی

تقیه، یکی از اصول اساسی در زندگی و اندیشه سیاسی امام حسن عسکری (ع) است. دوران امام عسکری (ع) به دلیل شرایط سخت سیاسی و واپایش شدید حکومت عباسی، یکی از حساس‌ترین دوره‌ها برای اهل‌بیت (ع) بود. عباسیان که نگران رشد و توسعه قدرت معنوی امامان شیعه بودند، امام را تحت‌نظر مستقیم قرار دادند و ایشان بیشتر عمر خویش را در شهر سامرا و در بازداشت خانگی گذراند. در چنین شرایطی، امام با به‌کارگیری سیاست تقیه، به طور مخفیانه فعالیت‌های خود را ادامه داد. 

تقیه در این دوره به امام اجازه داد تا از سرکوب‌های سنگین عباسیان جلوگیری کند و درعین‌حال، ارتباط خود با پیروانش را حفظ کند.

دلایل و اهداف تقیه را می‌توان حفظ جان امام و شیعیان، باتوجه‌به سرکوب شدید عباسیان و حفظ و ترویج آموزه‌های شیعه از طریق ارتباطات پنهانی با شاگردان و وکلای خود به‌صورت مخفیانه منتقل می‌کرد، عنوان نمود.

همچنین تقویت جامعه شیعی در شرایط مخفیانه با استفاده از شبکه وکالت و دستگاه مخفیانه، توانست ساختار‌های مدیریتی شیعه را حفظ و حتی گسترش دهد.

مبارزه با خلافت عباسی و تقویت هویت شیعی

یکی از مهم‌ترین جنبه‌های اندیشه سیاسی امام حسن عسکری (ع)، مبارزه با سیاست‌های ضد شیعی عباسیان و تقویت هویت شیعی در میان پیروان بود. امام عسکری (ع) به‌خوبی آگاه بود که عباسیان برای کاهش نفوذاهل‌بیت (ع) در جامعه، تلاش‌های زیادی انجام می‌دهند. این مبارزه از طریق ترویج آموزه‌های ناب شیعه و تبیین تفاوت‌های فکری و اعتقادی میان تشیع و دیگر فرق اسلامی انجام شد. همچنین، امام باتأکید بر اصول عقیدتی شیعه، نظیر امامت و عصمت، پیروان خود را از جریان‌های انحرافیدورنگه داشته بود.

ویژگی روش‌های تقویت هویت شیعی رامی‌توان تفسیر قرآن و تبیین مبانی امامت با بیان اصول اعتقادی شیعه که منجر به تقویت هویت شیعی شد و مبارزه با جریان‌های فکری انحرافی همچون غلات که امام (ع) به‌شدت با این جریان برخورد کرد و پیروان خود را از این انحرافات آگاه ساخت، بیان کرد.

آماده‌سازی جامعه شیعه برای دوران غیبت

یکی از برجسته‌ترین اقدامات سیاسی امام حسن عسکری (ع)، آماده‌سازی جامعه شیعه برای دوران غیبت بود. امام حسن عسکری (ع) می‌دانست که پس از او، فرزندش حضرت مهدی (عج) وارد دوران غیبت خواهد شد و شیعیان دیگر دسترسی مستقیم به امام معصوم نخواهند داشت. به همین دلیل، ایشان از دوران خود شروع به آماده‌سازی پیروان برای این دوران کرد. این آماده‌سازی شامل تربیت وکلای برجسته، ترویج آموزه‌های علمی و دینی، وتأکید بر رجوع به علمای دین در زمان عدم حضور امام معصوم بود.

اقدامات کلیدی‌ای برای آماده‌سازی دوران غیبت همچون تأکید بر نقش علمای دین، که وی پیروان خود را به رجوع به علمای بزرگ شیعه توصیه کرد تا در دوران غیبت از انحرافات فکری در امان بمانند.
همچنین ارتباط محدود با امام مهدی (عج) که امام با محدودکردن دسترسی پیروان به فرزندش حضرت مهدی (عج)، به‌نوعی آنان را برای دوران غیبت آماده کرد.

ایجاد شبکه وکالت و مدیریت نیابتی

یکی از مهم‌ترین جنبه‌های مدیریت سیاسی امام حسن عسکری (ع)، ایجاد و تقویت شبکه وکالت بود. امام عسکری (ع) با محدودیت‌های شدید حکومت عباسی روبه‌رو بود و به طور مستقیم نمی‌توانست با همه شیعیان در سراسر سرزمین‌های اسلامی ارتباط داشته باشد. به همین دلیل، ایشان شبکه‌ای از وکلا را در مناطق مختلف جهان اسلام ایجاد کرد تا از این طریق بتواند ارتباط خود با شیعیان را حفظ کند. وکلای امام مسئول جمع‌آوری وجوهات شرعی، پاسخ به مسائل دینی، و هدایت شیعیان بودند.

ویژگی‌های شبکه وکالت مانند ساختار نیابتی بود که وکلای امام به‌عنوان نمایندگان رسمی امام عمل می‌کردند و وظیفه حفظ و مدیریت جامعه شیعی را برعهده داشتند.

همچنین وکلای امام مسئولیت جمع‌آوری وجوهات شرعی مانند خمس، زکات و دیگر وجوهات را برعهده داشتند و این وجوهات برای حمایت از نیازمندان و اهداف سیاسی شیعه مورداستفاده قرار می‌گرفت.

نقش فرهنگی و علمی امام حسن عسکری (ع)

امام حسن عسکری (ع) علاوه بر فعالیت‌های سیاسی و مدیریتی، در عرصه فرهنگی و علمی نیز نقش بسیار مهمی داشت. یکی از مهم‌ترین اقدامات ایشان در این زمینه، تربیت شاگردان برجسته و پاسخ به شبهات دینی و فقهی بود. ایشان با نوشتن نامه‌ها و ارسال دست‌نوشته‌ها، به تبیین معارف اسلامی و پاسخ به سؤالات فکری و دینی پیروان خود می‌پرداخت.

ویژگی‌های فعالیت‌های فرهنگی و علمی امام عسکری (ع) مانند تفسیر قرآن که با تفسیر آیات قرآن به‌ویژه آیاتی که به مسئله امامت و ولایت اشاره داشتند، نقش مهمی در تثبیت باور‌های شیعی ایفا کرد.

همچنین مبارزه با شبهات فکری که امام با پاسخ به سؤالات و شبهات دینی که از سوی مخالفان یا جریان‌های انحرافی مطرح می‌شد، به حفظ خلوص عقیدتی شیعه کمک کرد.

مبارزه با جریان‌های انحرافی و حفظ خلوص عقیدتی شیعه 

امام حسن عسکری (ع) در مقابل جریان‌های انحرافی همچون غلات و مفوضه که به غلو در مورد مقام ائمه (ع) می‌پرداختند، مواضع بسیار قاطع اتخاذ کرد. این گروه‌ها اعتقاد داشتند که امامان اهل‌بیت (ع) مقام خدایی دارند و یا خداوند اختیار کامل را به آنها واگذار کرده است. امام عسکری (ع) این عقاید را به‌شدت رد کرد و با بیان حقایق عقیدتی، به تبیین جایگاه واقعی امامان اهل‌بیت (ع) به‌عنوان انسان‌های معصوم و هدایتگر پرداخت. ایشان با روشنگری‌های علمی و دینی، جامعه شیعه را از افتادن در دام این انحرافات حفظ کرد.

ویژگی‌های مبارزه امام با جریان‌های انحرافی را می‌توان به پاسخگویی به شبهات اعتقادی که امام به‌صورت کتبی و شفاهی به سؤالات و شبهات درباره امامت و مسائل فقهی پاسخ می‌داد و تعامل با پیروان فرق مختلف که امام با پیروان فرق دیگر اسلامی نیز در تعامل بود و آنها را به اصول صحیح اسلام و امامت راهنمایی می‌کرد.

استفاده از ابزار فرهنگی برای مقابله با حکومت عباسی

یکی از برجسته‌ترین ابزار‌های امام حسن عسکری (ع) در مقابله با سیاست‌های عباسی، استفاده از ابزار فرهنگی و علمی بود. در حالی که عباسیان از قدرت نظامی و سیاسی برای سرکوب مخالفان استفاده می‌کردند، امام حسن عسکری (ع) با رویکرد فرهنگی، تلاش می‌کرد تا قدرت معنوی شیعه را تقویت کند. ایشان با تفسیر قرآن و نگارش نامه‌ها و احادیث، به ارتقای سطح علمی و دینی پیروانش پرداخته است. 

همچنین، تربیت شاگردان و دانشمندان برجسته شیعه یکی از مهم‌ترین اقدامات فرهنگی امام بود که باعث شد تا آموزه‌های شیعی در سراسر جهان اسلام گسترش یابد.

راهبُرد‌های فرهنگی امام در نگارش و تفسیر دقیق قرآن در برخی از آیات بود که جایگاه امامت را تبیین می‌کرد و تربیت شاگردان برجسته فراوانی تربیت کرد که بعد‌ها نقش مهمی در حفظ و گسترش مکتب شیعه ایفا کردند.

نقش امام در انسجام جامعه شیعه و تقویت وحدت اسلامی

یکی از ابعاد مهم اندیشه سیاسی امام حسن عسکری (ع)، تلاش برای ایجاد وحدت میان شیعیان و تقویت همبستگی در میان جامعه اسلامی بود. امامباتوجه‌به شرایط حساس زمانی و تهدید‌های متعدد از سوی عباسیان، به انسجام و وحدت جامعه شیعه بسیار اهمیت می‌داد. ایشان با ارتباطات منظم با وکلای خود، تلاش داشت تا از تفرقه در میان شیعیان جلوگیری کند و آنها را به وحدت و همبستگی در برابر دشمنان ترغیب کند.

ویژگی روش‌های تقویت وحدت رامی‌توان ارتباطات منظم با وکلا که امام از طریق وکلای خود، شیعیان را به همکاری و وحدت در مسائل سیاسی و اجتماعی فرامی‌خواند وتأکید بر مشترکات اسلامی که امام در عین تأکید بر اصول شیعه، تلاش می‌کرد با پیروان سایر مذاهب اسلامی نیز از طریق بیان مشترکات اسلامی همکاری کند.

تقویت نظام مالی و اقتصادی جامعه شیعه

امام حسن عسکری (ع) با استفادهاز دستگاه وکالت و جمع‌آوری وجوهات شرعی مانند خمس و زکات، توانست نظام مالی جامعه شیعه رابه شکل مطلوبی مدیریت کند. این وجوهات به‌منظور حمایت از نیازمندان، تقویت ساختار‌های سیاسی و فرهنگی شیعه و مقابله با مشکلات اقتصادی جامعه شیعه مورداستفاده قرار می‌گرفته است. 

امام توانست با مدیریت هوشمندانه این منابع مالی، نیاز‌های اقتصادی جامعه شیعه راتأمین و استقلال مالی آنها را حفظ کند.

ویژگی ابعاد اقتصادی سیاست امام رامی‌توان جمع‌آوری وجوهات شرعی که وکلای امام در مناطق مختلف وظیفه جمع‌آوری وجوهات شرعی را داشتند و حمایت از نیازمندان و مستضعفین که وجوه جمع‌آوری شده به‌طور مستقیم به حمایت از شیعیان نیازمند و مستضعف اختصاص می‌یافت، عنوان کرد.

آماده‌سازی برای غیبت کبری و نظام رهبری غیرمستقیم

یکی از برجسته‌ترین جنبه‌های اندیشه سیاسی امام حسن عسکری (ع)، آماده‌سازی جامعه شیعه برای غیبت کبری بود. امام با توجه به نزدیک شدن دوران غیبت امام زمان (عج)، تلاش کرد تا شیعیان را برای این دوره حساس آماده کند. ایشان با ایجاد نظام وکالت و تربیت علمای برجسته، زمینه را برای انتقال رهبری دینی و سیاسی جامعه شیعه به عالمان دین فراهم کرد. امام عسکری (ع) به پیروان خودتأکید کرد که در دوران غیبت باید به علمای دین و فقها مراجعه کنند.

اقدامات امام برای آماده‌سازی غیبت رامی‌توان به نظام وکالت که از طریق این نظام، شیعیان به ارتباط غیرمستقیم باامام‌زمان (عج) عادت داده شدند وتاکید بر جایگاه علما که امام پیروان خود را به مراجعه به علما و فقها برای رفع نیاز‌های دینی و فقهی در دوران غیبت توصیه کرد، عنوان نمود.

تلاش برای گسترش آموزه‌های شیعه در سطح بین‌المللی

امام حسن عسکری (ع) از طریق وکلا و شاگردان خود تلاش کرد تا آموزه‌های شیعه را در سراسر جهان اسلام گسترش دهد. ایشان با ایجاد شبکه‌ای گسترده از نمایندگان و وکلای خود در مناطق مختلف، زمینه را برای ترویج معارف شیعه فراهم کرد. این شبکه به امام اجازه داد تا با پیروان شیعه در مناطق مختلف، از جمله ایران، عراق، مصر و شبه‌جزیره عربستان ارتباط برقرار کند و از طریق آنها، آموزه‌های شیعه را به دیگر مسلمانان نیز منتقل کند.

ابعاد بین‌المللی اندیشه امام را میتوان به ایجاد شبکه ارتباطی گسترده از طریق نمایندگان که در مناطق مختلف جهان بودند و وظیفه گسترش آموزه‌های شیعه را بر عهده داشتند ذکر کرد.

همچنین گسترش معارف دینی و فقهی که از طریق این شبکه، معارف دینی و فقهی شیعه به مناطق مختلف جهان اسلام منتقل شد عنوان کرد.

اندیشه سیاسی امام حسن عسکری (ع) دارای ابعاد مختلفی بود که از مبارزه با انحرافات عقیدتی و تقویت هویت شیعه تا آماده‌سازی جامعه برای دوران غیبت کبری را در برمی‌گرفت. امام عسکری (ع) با هوشمندی و درایت، جامعه شیعه را از چالش‌های مختلف عبور داد و با مدیریت فرهنگی، اقتصادی و سیاسی، ساختار‌های شیعی را حفظ و تقویت کرد.

منابع:

شیخ مفید، الارشاد، ج ۲، انتشارات اسلامی.
رسول جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام، ج ۳، مرکز نشر دانشگاهی.
کلینی، محمد بن یعقوب. الکافی، ج ۱ و ۲، دارالکتب الاسلامیه.
شیخ طوسی، محمد بن حسن. کتاب الغیبه، دارالمعرفه.
محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۵۰ و ۵۱، مؤسسه الوفاء.
محمدحسین شهرستانی، تحلیلی از زندگانی امام حسن عسکری (ع)، نشر صدوق.
احمد ابن علی نجاشی، رجال النجاشی، تحقیق سید محسن امین، دارالمعرفه.
کلینی، محمد بن یعقوب. الکافی، ج ۱، باب وکلای امام عسکری (ع)، دارالکتب الاسلامیه.
امام حسن عسکری (ع)، تفسیر امام حسن عسکری (ع)، تحقیق و تنظیم محمد هادی معرفت، قم.
محمد بن حسن حرعاملی وسائل الشیعه، ج ۱۷، دارالکتب الاسلامیه.
محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۵۱، مؤسسه الوفاء.
شیخ مفید. الارشاد، ج ۲، انتشارات اسلامی.
امام حسن عسکری (ع) تفسیر امام حسن عسکری (ع)، تحقیق محمد هادی معرفت، قم.
شیخ مفید. الارشاد، ج ۲، انتشارات اسلامی.
- کلینی، محمد بن یعقوب. الکافی، ج ۱ و ۲، دارالکتب الاسلامیه.
محمد بن حسن طوسی، کتاب الغیبه، دارالمعرفه.
مجلسی، محمد باقر. بحارالانوار، ج ۵۱، مؤسسه الوفاء.
طبرسی، فضل بن حسن. اعلام الوری بأعلام الهدی، دارالمعرفه.

محمدجواد خوشرفتارقمی