نخبه یعنی سوخت موشک برای موشک! استفاده از نخبگان در جایگاه مناسب عامل توسعه دستگاه‌های اجرایی

به گزارش مجله خبری نگار/ایران-سوسن صادقی: «مجوز جذب بیش از ۴ هزار نخبه در دستگاه‌های اجرایی کشور صادر شده است. مجوز‌های صادر شده به تفکیک شغل و محل در سراسر کشور خواهد بود و تاکنون ۶۹ دستگاه اجرایی و ۱۹ وزارتخانه از جذب نخبگان استقبال کرده‌اند که نشان از همت دولت سیزدهم در حفظ، جذب و به کارگیری نخبگان برای ارائه خدمت به مردم است. در این راستا سومین فراخوان جذب نخبگان و استعداد‌های برتر در دستگاه‌های اجرایی، با هدف حمایت از اشتغال و اثرگذاری ایشان در حل مسائل اساسی کشور هم آغاز شد.»

این خبر و دیگر اخباری که درباره جذب نخبه در دستگاه‌های اجرایی منتشر می‌شود، نشان می‌دهد دولت در بردن نخبه‌ها به دستگاه‌های اجرایی مصمم است و قصد دارد با این اقدام بدنه غیرپویای دستگاه‌های اجرایی را پویا کند. ولی آیا جای نخبه در دستگاه‌های اجرایی است؟ و برای استفاده بهینه از نخبگان در دستگاه‌های اجرایی کشور چه اقدام‌هایی باید صورت بگیرد. کارشناسان به سؤالات پاسخ می‌دهند.

حل مشکلات پیچیده توسعه‌ای

محمد حق‌شناس مدیر امور اقتصادی و زیربنایی مرکز ارزیابی مجمع تشخیص مصلحت نظام که خود یکی از نخبگان است، معتقد است جذب نخبه به شرط تعیین مسیر مناسب در دستگاه‌های اجرایی اقدام درستی است. استفاده از فرد نخبه در جایگاه خود می‌تواند برای دستگاه‌های اجرایی آورده داشته باشد، چرا که همه می‌دانیم در نظام دولتی ما مشکلات بسیاری وجود دارد که نخبگان می‌توانند در حل آن با همفکری کمک کنند.
حق‌شناس با بیان اینکه ما ناگزیر به این کار هستیم، گفت: وقتی تمام زندگی ما وابسته به تصمیمات ادارات دولتی و دستخوش اقدام‌های آن‌هاست، بنابراین وقتی افراد غیرنخبه در دستگاه‌های اجرایی حاکم شده و حضور داشته باشند، برنامه‌ها و تفکرات آن‌ها در جهت تحول نبوده و نخواهد بود در صورتی که با تزریق افکار نخبه به دستگاه‌های اجرایی برعکس آن رقم می‌خورد و در آینده شاهد تحول خواهیم بود.

وی بزرگترین افت جذب نخبه در دستگاه‌های اجرایی را غیرمنعطف بودن دستگاه‌های اجرایی عنوان کرد و گفت: این موضوع باعث می‌شود نخبگان نتوانند در این دستگاه‌ها آن‌طوری که شایسته است، بروز و ظهور کنند. در سیستم دستگاه اجرایی امروزی، نخبه در سیستم اسیر می‌شود و از دانش و تخصص و مهارت‌های او به درستی استفاده نمی‌شود. ولی با وجود همین غیرمنعطف بودن دستگاه‌های اجرایی کشور اگر اندک اندک نخبه‌ها وارد این سیستم شوند و ایده و تخصص خود را در داخل سازمان حتی در بخش کارشناسی اجرا کنند، آهسته آهسته شاهد تغییر خواهیم بود و در بلندمدت فرهنگ مجموعه نیز تغییر می‌کند.

این نخبه در پاسخ به این سؤال که راهکار چیست، افزود: نخبه را باید در نقاط حساس و گلوگاهی یعنی در جایی که تصمیم‌گیری، مقررات‌گذاری، سیاستگذاری و پیچیدگی‌های توسعه‌ای وجود دارد، قرار داد و به آن‌ها فضای کار داده شود و از تخصص آن‌ها در پیشرفت بهره‌مند شد. استفاده از آن‌ها در این بخش‌هاست که می‌تواند در آن دستگاه منشأ اثر باشد. به‌عنوان مثال نخبه هوش مصنوعی در واحد هوش مصنوعی برای بهبود فرایند‌ها قرار بگیرد. همچنین نخبه علوم انسانی در بخش سیاستگذاری منابع انسانی، مدیریت و... قرار بگیرد و از او کمک و مشاوره بگیرند.

وی مخالف سوق دادن تمام نخبه‌ها به سمت دانش بنیانی- کارآفرینی است. به اعتقاد وی کسی که به سمت کارآفرینی می‌رود به جز دانش و تخصصی که دارد باید در زمینه‌های بازار، سیستم بانکی، حامیان مالی، حقوقی، دریافت مجوزها، بیمه، مالیات، رقبا، مشتریان و... هم دانش آن را داشته باشد تا از پس کار خود برآید، از این‌رو دیده شده است که نخبه‌ها با اینکه ایده‌های خوبی داشته‌اند، اما از پس بازار برنیامده و ورشکست شده‌اند، مگر اینکه در کنار این نخبه افرادی قرار بگیرند که به وی در این فضا کمک کنند، بنابراین جای این افراد در پارک‌های علم و فناوری است.

حق‌شناس معتقد است، برای جذب نخبه در دستگاه‌های اجرایی و استفاده بهینه از آن‌ها هم باید تغییرات زیادی در بحث قوانین اداری و استخدامی کشور صورت بگیرد و تا آن‌جایی که می‌دانم این اتفاق در حال رخ دادن است. کد‌های شغلی، تعریف پست‌ها و... تا نخبه در جایگاه خود قرار بگیرد. چون اگر این اتفاق نیفتد در بحث استخدامی بیشتر به سابقه و... اهمیت داده می‌شود و حتی برخی دستگاه‌ها افراد را با جریان‌های سیاسی بر سر مناصب مختلف می‌گذارند و نخبه را وارد سیستم خود نمی‌کنند که این بحث‌ها با تغییر قوانین اداری و استخدامی شکسته می‌شود.

ایجاد پویایی در دستگاه‌های اجرایی

علی قاسمی خادمی برگزیده جایزه بنیاد ملی نخبگان درباره جذب نخبه در دستگاه‌های اجرایی معتقد است، استفاده از نخبه در دستگاه‌های اجرایی باعث پویایی این دستگاه‌ها می‌شود، ولی به شرطی که از نخبه‌ها در جا‌های مناسب مانند تدوین سیاستگذاری‌ها، گرفتن مشاوره و در حل مسائل بسیار پیچیده و توسعه‌ای استفاده شود.

قاسمی خادمی با بیان اینکه اگر نخبه در جایگاه مناسب خود قرار نگیرد و از وی استفاده نشود، به ضرر نخبه و کشور خواهد بود، افزود: اگر مدیران و دستگاه‌های ذیربط ظرفیت نخبگانی را درک کنند و آن‌ها را با توجه به رشته‌های تخصصی‌شان وارد سیاستگذاری‌ها کنند، باعث ارتقای بهره‌وری می‌شوند که آثار این اقدام‌ها در سال‌های آینده خود را نشان خواهد داد بنابراین باید دستگاه اجرایی هم آماده تغییر و تحول در بخش توسعه‌ای باشند و به جذب نخبه روی خوش نشان دهند.

به گفته قاسمی خادمی، دستگاه‌های اجرایی برای تحرک و پویایی نیازمند نخبه‌های جوان و استعداد‌های برتر، متخصص و متبحر هستند که البته همان‌طور که گفته شد منوط به قرار گرفتن آن‌ها در جایگاه درست است.
قاسمی خادمی گفت: اگر دو سازمانی را که یکی از این سازمان‌ها از نخبگان استفاده کرده و دیگری از افراد سنتی مقایسه کنید، قطعاً باهم متفاوت هستند و دستگاهی که از تفکر نخبگان استفاده کرده، دارای سبک‌ها و سیستم‌های جدیدی می‌شود که ملموس است.

وی در پاسخ به این سؤال که نخبه کارجو نیست و باید به‌دنبال کارآفرینی باشد، گفت: این تفکر یعنی باید نخبه‌ها را محدود کنیم، ولی اگر نخبه خواهان کارآفرینی و به‌دنبال دانش‌بنیانی شدن هم باشد، این موضوع از طریق معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری هم عملیاتی می‌شود، به این ترتیب که محصول او می‌تواند خلأ‌های کشور را در زمینه‌های صنعتی، پزشکی، کشاورزی و... مرتفع کند. به عبارتی نخبگان می‌توانند از طریق کارآفرینی برای تأسیس شرکت دانش‌بنیان و کارآفرین اقدام کنند یا از آن‌ها در دستگاه‌ها و یا از طرق تحصیل و جذب نخبگان در آموزش و فرهنگ و... استفاده شود.

به اعتقاد این نخبه، سازمان اداری و استخدامی کشور و دیگر دستگاه‌هایی که به‌دنبال تغییر در سیستم خود هستند، راه آن به‌کارگیری نخبه‌ها و استفاده از آن‌ها در جایگاه درست است. به طور قطع این افراد که سال‌ها دانش اندوخته‌اند اگر آن را در مسائل کلان و واحد‌های سیاستگذاری دستگاه‌ها وارد کنند، آثار روشنی خواهد داشت از این‌رو دستگاه‌های اجرایی باید از این موضوع استقبال کنند، چون فکر و اندیشه توسعه‌ای نخبه‌ای به دستگاه آن‌ها تزریق می‌شود.

وی معتقد است، افراد نخبه جوان باید در کنار افراد باتجربه دستگاه‌ها قرار بگیرند و همراهی این دو در قالب گروه و شورا می‌تواند روند پیشرفت را در دستگاه اجرایی رقم بزند. البته برخی دستگاه‌ها از این تفکر استقبال نمی‌کنند که باید با فرهنگسازی تأثیرات استفاده از افراد نخبه در کنار افراد باتجربه را نهادینه کرد تا دستگاه‌های اجرایی به‌روزرسانی شوند.

نخبه یعنی سوخت موشک برای موشک

محمدرضا قدوسی مشاور کسب و کار‌های نوپا /کلمه نخبه از Elite می‌آید که جمع آن نخبگان، Elites است. این واژه دارای تعریف دقیقی است و نباید با دیگر کلمات اشتباه گرفته شود.

وقتی از نخبه و نخبگان صحبت می‌کنیم درباره اشخاصی از جامعه سخن می‌گوییم که متفاوت و خاص هستند و این خاص بودن هم شامل نگاه و تفکر متفاوت آن‌ها به موضوعات است و اینکه آن‌ها می‌توانند در توسعه و اجرا متفاوت عمل کنند. این دو مؤلفه است که یک فرد را نخبه می‌کند.

به عبارتی نخبه علاوه بر استعداد داشتن و باهوش بودن دارای ایده‌های متفاوتی است که به‌کار می‌گیرد و موضوعی را نتیجه‌بخش می‌کند و با این تعریف ۵ درصد هر جامعه‌ای درگیر نخبه‌پروری است.

همیشه این سؤال پیش می‌آید که نخبگان را در کجا‌ها باید به‌کار گرفت و اینکه آیا کار نخبه کارآفرینی است؟ در ابتدا باید گفت که نخبگان الزاماً نباید کارآفرین شوند و این تصور نادرستی از نخبه است. البته هرچند کارآفرینان ما از افراد نخبه هستند و کار‌ها را می‌توانند به خوبی انجام دهند، اما هر نخبه‌ای نمی‌تواند کارآفرین شود و بسیاری از نخبگان در شرکت‌های بزرگ دنیا به عنوان مدیران موفق مشغول به‌کار می‌شوند و آن‌چنان آن‌ها را سرافزار کرده و سود‌های فراوانی می‌کنند، که قابل بیان نیست.

اکنون در کشور ما بحث جذب ۴۰۰۰ نخبه در دستگاه‌های اجرایی مطرح است و در این زمینه گام‌هایی هم در بحث جذب به همکاری سازمان امور اداری و استخدامی کشور و بنیاد ملی نخبگان برداشته شده است. در اینکه نخبه‌ها می‌توانند اثربخشی و توان اجرایی در دستگاه‌های اجرایی کشور داشته باشند، شکی نیست، اما به شرط و شروطی جذب نخبه در دستگاه‌های اجرایی کشور امکان‌پذیر می‌شود و اگر این شرایط مهیا نشود نخبه یا انگیزه خود را در دستگاه اجرایی از دست می‌دهد یا به انحراف کشیده می‌شود.

یکی از شروط این است که دستگاه اجرایی باید آمادگی تغییر، تحول و توسعه را داشته باشد و بعد در جذب نخبگان بکوشد. اینکه با جذب نخبه آیا دستگاه‌های اجرایی کشور می‌خواهند به شیوه متفاوت عمل کنند؟ آیا به دنبال تفاوت ایجاد کردن و توسعه هستند؟ اگر خواهان این مسیر نیستند نباید نخبه وارد دستگاه اجرایی کشور شود، چون دقیقاً مانند این است که شما در داخل خودرویی قرار دارید که مدل آن قدیمی است، به سختی و کندی حرکت می‌کند، ولی حالا اگر در این خودرو سوخت موشک بریزید، آیا این خودرو با سرعت حرکت خواهد کرد؟ البته که خیر؛ نه تنها این اتفاق نمی‌افتد بلکه به خودرو هم آسیب می‌زند، چون ساختار‌های خودرو آمادگی استفاده از سوخت موشک را ندارد. همین موضوع نیز درباره جذب نخبه در دستگاه‌های اجرایی کشور صدق می‌کند.

با جذب نخبه در دستگاهی که ساختارش برای استفاده از نخبه آماده نیست ممکن است در دستگاه‌های اجرایی به مسیر‌های انحرافی کشیده شود. نخبه‌ای که می‌داند توانمندی ایجاد تغییر را دارد و می‌تواند تغییر ایجاد کند اگر وارد دستگاه اجرایی شود و ساختار این دستگاه برای اعمال تغییرات توسعه‌ای با کمک نخبه آماده نشده باشد، نخبه توانمندی خود را صرف کار‌های دیگری مانند ایجاد رانت و مسیر‌های موازی به نفع خود می‌کند و با خود می‌گوید تلاش کردم تا برای دستگاه اجرایی کشور ساختار جدیدی ایجاد کنم و حالا که این امکان فراهم نیست حداقل این امکان را برای خودم، اطرافیان، هم‌اندیشان و هم‌حزبی‌ها فراهم کنم تا سود کنند.

جذب نخبه در دستگاه‌های اجرایی بسیار جذاب است و می‌تواند کمک‌کننده باشد به شرطی که ساختار‌ها و نحوه تفکر مبتنی بر توسعه در آن دستگاه وجود داشته باشد و این سوخت موشک در ابزار‌های موشک‌گونه‌ای اگر تزریق شود، می‌تواند کشور را به سمت جلو حرکت دهد، اما اگر این اتفاق نیفتد نخبه بی‌استعداد و بی‌تفکر تصور می‌شود و انگیزه خود را از دست می‌دهد.

اول باید دستگاه‌های اجرایی به این سؤال پاسخ دهند که آیا ریل‌گذاری آن‌ها به سمت توسعه است یا صرفاً به دنبال حل جاری مشکلات کشور هستند؟ اگر به دنبال حل مشکلات ساده وجاری کشور ازطریق استفاده ازنخبگان هستیم راه را به خطا رفته‌ایم واین کار اشتباهی است، چون پتانسیل این افراد به گونه‌ای است که ساختار‌های این دستگاه‌ها را به چالش می‌کشند و بعد هم انگیزه خود را از دست خواهند داد و در نهایت مسیر انحرافی را در پیش می‌گیرند.

قبل از این باید سازمان‌ها و دستگاه‌ها بخواهند به سمت تغییر و توسعه حرکت کنند و اگر دستگاه‌ها جدی نیستند، ولی مقامات بالادستی بر موضوع تغییر ساختار و استفاده از نخبگان برای توسعه جدی هستند، باید ساختار‌های دقیقی تعریف شود که مفهوم توسعه از مفهوم اجرا جدا شود و نخبگان کار‌های توسعه‌ای و پیچیده انجام دهند و سازمان‌ها را جلو ببرند و بر چالش‌ها و ابرچالش‌ها غلبه کنند.