ترکیه، رقیب صنعتی دست نیافتنی!

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس با استفاده از داده‌های «یونیدو» نشان می‌دهد که هر چند وضعیت رقابت پذیری تولیدات کارخانه‌ای ایران از شروع اجرای سند چشم انداز در سال ۱۳۸۴ تا سال ۱۳۹۹ و همچنین جایگاه ایران در بین کشور‌های حوزه سند چشم انداز (شامل ۲۴ کشور) بهبود پیدا کرده است، اما از نظر شاخص رقابت پذیری صنعتی، به ترتیب بعد از کشور‌های ترکیه، امارات، عربستان، قطر و بحرین در جایگاه ششم قرار دارد و این موضوع با هدف گذاری‌های ذکر شده در سند چشم انداز تفاوت قابل توجهی دارد. نکته قابل تامل دیگر این گزارش نیز این است که از شروع اجرای سند چشم انداز تاکنون، اندازه بخش صنعت یا حجم ارزش افزوده صنعتی ایران در مقایسه با دو رقیب اصلی اش در منطقه یعنی عربستان و ترکیه نسبت به سال ۸۴ کوچک‌تر شده و حتی شکاف بین ایران با ترکیه در اندازه بخش صنعت، به گونه‌ای است که رسیدن به این کشور تقریباً دست نیافتنی شده است. اهم بخش‌های گزارش مذکور را در ادامه بررسی می‌کنیم.

به گزارش مجله خبری نگار، سند چشم انداز ۲۰ ساله در افق ۱۴۰۴، ایران را کشوری توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه تعریف کرده است. در این حال، با توجه به نزدیک شدن به افق نهایی سند چشم انداز و همچنین ارتباط معنادار رشد اقتصادی و توسعه صنعتی، مرکز پژوهش‌های مجلس رقابت پذیری صنعتی ایران در بین کشور‌های ذکر شده در سند چشم انداز را با استفاده از شاخص عملکرد رقابت صنعتی که توسط سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (یونیدو) محاسبه می‌شود، بررسی کرده است. شاخص عملکرد رقابت صنعتی (CIP) یونیدو به طور کلی بیانگر ظرفیت کشور‌ها برای افزایش حضور خود در بازار‌های داخلی و بین المللی و در عین حال توسعه بخش‌ها و فعالیت‌های صنعتی با ارزش افزوده و محتوای فناوری بالاتر است. این شاخص خود به سه بخش «شاخص‌های بخش ظرفیت تولید و صادرات محصولات کارخانه ای»، «شاخص‌های اثرگذاری جهانی» و «شاخص‌های بخش تعمیق و ارتقای فناوری» تقسیم می‌شود که هر یک دارای چند زیرشاخص هستند.

رتبه نه چندان مطلوب ایران در عملکرد رقابت صنعتی کشور‌های حوزه سند چشم انداز

داده‌های یونیدو نشان می‌دهد که در بین سال‌های ۲۰۰۵ و ۲۰۲۰، بالاترین امتیاز عملکرد رقابت صنعتی کشور‌های حوزه سند چشم انداز به ترکیه، امارات و عربستان سعودی تعلق دارد. در این میان، امتیاز عملکرد رقابت صنعتی ایران در سال ۲۰۲۰ در مقایسه با سال شروع سند چشم انداز یعنی ۲۰۰۵ بهبود یافته است. با این حال، جایگاه ایران در بین کشور‌های مورد بررسی از نهم به ششم ارتقا یافته که نسبت زیادی با هدف گذاری سند چشم انداز ناظر به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه ندارد. در سال ۲۰۲۰ کشور‌های ترکیه، امارات، عربستان، قطر و بحرین از رتبه بالاتری نسبت به ایران در شاخص مذکور برخوردار شده اند. مرکز پژوهش ها، مهم‌ترین دلیل این موضوع در کشور‌های ترکیه، امارات و عربستان را به رشد فزاینده ارزش افزوده صنعتی در این کشور‌ها در یک دهه اخیر نسبت داده است. همچنین بالاتر قرار گرفتن رتبه کشور‌هایی مانند امارات، قطر و بحرین را به این علت دانسته که بزرگ بودن میزان ارزش افزوده صنایع بزرگ نفت و گاز در مقایسه با جمعیت پایین آن ها، این بهبود رتبه را رقم زده است.

ترکیه در رشد صنعت تقریباً دست نیافتنی شده است

مرکز پژوهش‌ها در ادامه به بررسی اندازه بخش صنعت و همچنین میزان خلق ارزش افزوده برای ایران و کشور‌های سند چشم انداز پرداخته است. بر این اساس، بررسی‌ها نشان می‌دهد که از شروع سند چشم انداز تاکنون که حدود ۱۷ سال سپری شده، ارزش افزوده صنایع کارخانه‌ای دو کشور رقیب ایران یعنی ترکیه و عربستان سعودی به ترتیب بیش از ۲.۵ و ۲ برابر شده است. این در حالی است که میزان رشد ارزش افزوده صنایع کارخانه ایران کمتر از دو برابر بوده است. از منظری دیگر ارزش افزوده صنایع کارخانه‌ای ترکیه، عربستان و ایران که در سال ۲۰۰۵ به ترتیب ۸۱.۹، ۴۳.۸ و ۳۷.۲ میلیارد دلار بوده، در سال ۲۰۲۲ به ترتیب به ۲۰۹.۸، ۹۰.۹ و ۷۲.۴ میلیارد دلار رسیده است. این مقایسه گویای این حقیقت است که اندازه بخش صنعت ایران در سال‌های اجرای سند چشم انداز نسبت به دو رقیب اصلی خود در منطقه، به طور نسبی کوچک‌تر و فاصله با ترکیه به مراتب بیشتر و تقریباً دست نیافتنی شده است!

بازوی پژوهشی مجلس ریشه این امر را در نامناسب بودن محیط کسب و کار و بی ثباتی در متغیر‌های کلان اقتصادی مانند نرخ ارز، تورم و ... سیاست‌ها و مقررات و ضوابط اجرایی و در نهایت پیش بینی پذیر نبودن اقتصاد، بی اعتمادی فعالان اقتصادی و کاهش میزان تشکیل سرمایه و سرانجام کاهش ظرفیت‌های تولید صنعتی دانسته است.

وضعیت ایران در برخی از زیرشاخص‌های عملکرد رقابت صنعتی

گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس با اشاره به زیرشاخص‌های عملکرد رقابت صنعتی تصریح کرده است: در حوزه شاخص‌های اثرگذاری جهانی، به دلیل تحول رو به بهبود در ساختار صادرات کشور در دو دهه اخیر و روند صعودی سهم صادرات صنعتی از کل صادرات غیر نفتی کشور، تولیدات کارخانه‌ای ایران در مقایسه با کشور‌های حوزه سند چشم انداز از وضعیت نسبی بهتری برخوردار است که در صورت تخفیف فشار‌های تحریمی و کاهش هزینه‌های تجاری، انتظار می‌رود ایران به جایگاه بهتری دست پیدا کند.

طبق گزارش مذکور، در بخش زیرشاخص‌های تعمیق و ارتقای فناوری و تولیدات محصولات مبتنی بر فناوری، بخش تولیدات کارخانه‌ای ایران در مقایسه با کشور‌های حوزه سند چشم انداز از جایگاه ممتازی برخوردار است و هم اکنون با توجه به داده‌های موجود، بعد از قطر در جایگاه دوم منطقه قرار دارد. هم اکنون حدود ۴۵ درصد از ارزش افزوده صنعتی ایران را تولیدات صنعتی با فناوری متوسط و بالا تشکیل می‌دهد و این سهم در دو دهه اخیر، تقریباً در دامنه ۴۰ تا ۴۵ درصد قرار داشته است. مصادیق محصولات با سطح فناوری متوسط عمدتاً در صنایع خودروسازی، فلزی و محصولات با سطح فناوری بالا عمدتاً در محصولات الکترونیکی و صنایع دارویی کشور قابل مشاهده است.

اما در زیرشاخص سهم صنعت در تولید ناخالص داخلی و سهم صادرات صنعتی در کل صادرات کشور، گزارش مرکز پژوهش‌ها تصریح کرده که به رغم پیشرفت در سال‌های اخیر، در مقایسه نسبی با کشور‌های حوزه سند چشم انداز، تحول مناسبی به چشم نمی‌خورد و جایگاه ایران در بین این کشور‌ها عمدتاً پایین است.