حکمرانی داده؛ پیش‌شرط توسعه پایدار هوش مصنوعی در کشور

به گزارش مجله خبری نگار، سخنان اخیر ستار هاشمی؛ وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات درباره آغاز فرآیند صدور «پروانه اپراتور هوش مصنوعی» بار دیگر نگاه‌ها را متوجه مسئله‌ای کرد که سال‌هاست به‌رغم اهمیت حیاتی آن در حاشیه مانده است: حکمرانی داده. موضوعی که بدون آن، نه توسعه هوش مصنوعی معنا پیدا می‌کند و نه سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های دیجیتال بازده لازم را خواهد داشت.

سخنان هاشمی در همایش ملی «فرصت‌های سرمایه‌گذاری در بخش ارتباطات و فناوری اطلاعات» بیش از آنکه صرفاً تشریح برنامه‌های یک وزارتخانه باشد، حامل یک هشدار و یک تغییر رویکرد جدی است؛ هشداری درباره اتکای بیش از حد به توسعه سخت‌افزار و شبکه بدون توجه به «نظام مدیریت داده»، و تغییری در مسیر حرکت به سمت ایجاد بازیگران رسمی در زیست‌بوم هوش مصنوعی کشور.

وزیر ارتباطات در ابتدای سخنان خود با اشاره به برگزاری مزایده فرکانس‌های نسل پنجم پس از چندین سال وقفه تصریح کرد که ورود اپراتور‌ها به مرحله تجهیز شبکه ۵G تنها آغاز مسیر است.

هر گفت‌وگویی درباره شبکه‌های پرظرفیت، فیبرنوری و نسل‌های پیشرفته مخابراتی، در نهایت به یک واقعیت ختم می‌شود: داده. زیرا این شبکه‌ها نه برای نمایش حجم سرمایه‌گذاری، بلکه برای حرکت آزاد و امن داده ایجاد شده‌اند؛ داده‌ای که امروز به‌عنوان اصلی‌ترین ماده‌اولیه اقتصاد دیجیتال و سوخت موتور هوش مصنوعی شناخته می‌شود.

دستیابی به حکمرانی داده بدون توسعه زیرساخت‌های ذخیره‌سازی، مراکز داده استاندارد، زیرساخت‌های پردازشی امکان‌پذیر نیست.

هاشمی در بخشی از سخنان خود از «ابر دولت» به‌عنوان یکی از برنامه‌های محوری نام برد؛ طرحی که قرار است تعاملات داده‌ای میان دولت و بخش خصوصی را در یک بستر یکپارچه، امن و قابل نظارت فراهم کند. با این حال، بخش مهم سخنان وی زمانی بود که اعلام کرد سازمان تنظیم مقررات در حال طراحی و صدور پروانه «اپراتور هوش مصنوعی» است؛ اقدامی که می‌تواند نقطه پایان بر پراکندگی و فعالیت‌های بی‌ضابطه مبتنی بر داده باشد و یک چارچوب رسمی برای توسعه خدمات نوآورانه هوش مصنوعی ایجاد کند.

اهمیت این تحول زمانی مشخص‌تر می‌شود که وضعیت فعلی حکمرانی داده در ایران را بررسی کنیم. طی یک دهه گذشته، حجم تولید داده در کشور چندین برابر شده، اما چارچوب‌های حاکمیتی برای مالکیت داده، نحوه تبادل، استاندارد‌های کیفیت، الزامات محرمانگی و حتی سازوکار‌های دسترسی برای پژوهشگران و شرکت‌های خصوصی به‌صورت کامل تبیین نشده است. نتیجه طبیعی چنین خلأیی، اتلاف ظرفیت‌های ملی، بی‌اعتمادی بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری کلان و ایجاد جزایر داده‌ای در سازمان‌های مختلف بوده است. بسیاری از طرح‌های هوشمندسازی شهری، حمل‌ونقل، سلامت دیجیتال و حتی پروژه‌های دولتی به دلیل نبود یک نظام یکپارچه حکمرانی داده یا با تأخیر مواجه شده یا خروجی‌هایی کمتر از حد انتظار داشته‌اند.

کارشناسان اعتقاد دارند طرح اپراتور هوش مصنوعی می‌تواند نخستین گام جدی برای رفع این خلأ باشد. اپراتور‌های هوش مصنوعی در بسیاری از کشور‌های پیشرفته نقش مهمی در مدیریت جریان داده، ایجاد بستر‌های پردازشی مشترک، تضمین امنیت، ارائه سرویس‌های ابری یکپارچه و حفظ استاندارد‌های فنی ایفا می‌کنند. در این ساختار، داده از یک دارایی محبوس و پراکنده به یک سرمایه ملی قابل بهره‌برداری تبدیل می‌شود. اما تحقق چنین مدلی نیازمند حکمرانی داده‌ای است که بتواند مالکیت، دسترسی، امنیت، تبادل و حتی نحوه بهره‌برداری الگوریتم‌ها از داده را به‌صورت شفاف و قابل نظارت تعریف کند.

باتوجه به عقب‌ماندگی‌های چند سال اخیر در حوزه داده باید بگوییم که این مقطع زمانی «یک پنجره محدود از فرصت» است؛ پنجره‌ای که اگرچه کوتاه است، اما می‌توان با اقدامات جسورانه و آینده‌نگرانه از آن عبور کرد. سرمایه‌گذاری در اقتصاد دیجیتال به‌قدری گسترده است که دولت به‌تنهایی قادر به تأمین آن نیست و حضور فعال بخش خصوصی نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت است.

بازخوانی نسخه‌های بین‌المللی حکمرانی داده نشان می‌دهد تقریباً هیچ کشوری بدون ایجاد نظام مشخص مدیریت داده نتوانسته است به موقعیت پیشرو در هوش مصنوعی دست یابد. از اتحادیه اروپا با قانون GDPR تا چین با نظام Social Credit و ایالات متحده با چارچوب‌های سازمان NIST، همه کشور‌ها ابتدا مسیر داده را امن، شفاف و استاندارد کرده‌اند و سپس بر اساس آن مدل‌های هوش مصنوعی را توسعه داده‌اند. به بیان دیگر، هوش مصنوعی بدون حکمرانی داده مشابه تولید خودرو بدون جاده است؛ محصولی ارزشمند، اما بدون امکان حرکت.

اکنون با طرح اپراتور هوش مصنوعی، احیای زیرساخت‌های ابر دولت و توسعه ظرفیت‌های ۵G و فیبرنوری، کشور به نقطه‌ای رسیده است که می‌تواند حکمرانی داده را از یک موضوع حاشیه‌ای به یک اولویت راهبردی تبدیل کند. اما برای نهادینه شدن این ساختار، لازم است قوانین به‌روز، همکاری گسترده میان بخش خصوصی و دولت و همچنین شفافیت در تخصیص و تبادل داده‌ها در سطح ملی شکل گیرد.

سخنان هاشمی فقط تشریح مسیر آینده وزارت ارتباطات نبود؛ بلکه بازتاب‌دهنده یک واقعیت بنیادین است: آینده هوش مصنوعی در ایران نه به تعداد GPU‌ها، نه به گستره شبکه ۵G و نه به توسعه چند پروژه بزرگ فناورانه، بلکه پیش از همه به حکمرانی داده وابسته است. بدون این ستون اصلی، هرگونه سرمایه‌گذاری در اقتصاد دیجیتال به نتایجی ناقص و پرریسک خواهد رسید. زمان آن فرا رسیده است که حکمرانی داده، از یک عنوان تبلیغاتی به یک برنامه ملی تبدیل شود.